امریکای جنوبی، قاره

امریکای جنوبی، قارۀ (South America)

11505300-2.jpg

امريکاي جنوبي، قاره

موقعیت. قارۀ امریکای جنوبی در نیم‌کرۀ غربی و عمدتاً در نیمۀ جنوبی زمین جا دارد. از شمال به دریای کارائیب، از شرق به اقیانوس اطلس، از جنوب به گذرگاه درِیک، و از غرب به اقیانوس آرام و امریکای مرکزی محدود است. امریکای جنوبی، چهارمین قارۀ پهناور زمین، ۱۷,۸۲۱,۰۳۰ کیلومتر مربع مساحت و ۴۰,۳۳۸,۰۰۰ نفر جمعیت دارد (۲۰۰۶). بزرگ‌ترین شهرهای با جمعیت بیش از ۵میلیون نفر آن، عبارت‌اند از بوئنوس آیرس، سائو پائولو، ریو د ژانیرو، بوگوتا، سانتیاگو، و لیما.

سیمای طبیعی. این قاره از عارضه‌های زیر تشکیل شده است: ۱.کرانه‌ها و جزایر: الف ـ کرانه‌های شمالی یا سواحل دریای کارائیب از خلیج دارین و خلیج ونزوئلا و دریاچۀ ساحلی ماراکایبو و خلیج پاریا تشکیل شده و دماغۀ گاییناس واقع در عرض شمالی دوازده درجه و ۲۵ دقیقه شمالی‌ترین نقطۀ آن است. جزایر کوراسائو و بوئن‌آیر وابسته به آنتیل‌های هلند و نیز جزایر آروبا، مارگاریتا، و ترینیداد و توباگو ازجمله جزایر ساحلی این بخش محسوب می‌شوند. ب ـ کرانه‌های شرقی از سواحل اقیانوس اطلس تشکیل شده و دهانۀ رود آمازون شاخابه‌های ریو د لاپلاتا، باهیابلانکا و خلیجک‌های سان ماتیاس و سان خورخه مهم‌ترین بریدگی‌های آن است و راس کوکروس که در ۳۴ درجه و ۴۷ دقیقه طول غربی واقع است، شرقی‌ترین نقطۀ آن محسوب می‌شود. فرناندو دِ نورونیا و فاکلند جزایر آن به‌شمار می‌آیند. پ ـ کرانه‌های جنوبی این قاره را گذرگاه دریک و تنگۀ ماژلان تشکیل داده و جزیرۀ نسبتاً بزرگ تیرا دِل فوئگو و جزیره‌های کوچک و جزیرک‌های بسیاری، همچون جزیرۀ هورن، جزایر ساحلی آن هستند و دماغۀ هورن، جنوبی‌ترین نقطۀ این قاره، در ۵۶ درجۀ عرض جنوبی قرار دارد. ت ـ کرانه‌های غربی، یا سواحل اقیانوس آرام، خلیج‌های کورکووادور و گوایاکیل را شامل می‌شود و نقطۀ پارینیاس با ۸۱ درجه و بیست دقیقه طول غربی در شمال غربی پرو غربی‌ترین نقطۀ آن است. جزایر گالاپاگوس نیز، که در دوراب‌های ۹۶۵کیلومتری ساحل کشور اکوادور واقع‌ است، عمده‌ترین جزایر آن به‌شمار می‌آیند. ۲ـ کوه‌ها: سراسر حاشیۀ غربی و کرانه‌های اقیانوس آرام در این قاره را کوه‌های آند فرا گرفته و کوه آکونکاگوا، با بلندی ۷,۲۶۵ متر واقع در حوالی مرز آرژانتین و شیلی، بلندترین نقطۀ آن است. علاوه‌بر آن، ارتفاعات ونزوئلا، که عمدتاً در مرز گویان قرار دارند، و نیز کوه‌های سراکوروپیرا و سیراپاریما، واقع در مرز ونزوئلا و برزیل، همچنین کوه‌های آکارایی، در مرز گویان و برزیل، و توموک اوماک، در مرز سودینام و گویان فرانسه، استخوان‌بندی ارتفاعی آن هستند. ارتفاعات برزیل، فرابومان پلان آلتو دو ماتوگروسو در برزیل و کوه‌های استان کوردووای آرژانتین از دیگر کوه‌های مهم این قاره است. ۳ـ رودخانه‌ها و دریاچه‌ها: امریکای جنوبی قارۀ پرآبی است و آمازون، عظیم‌ترین رود جهان در آن جریان دارد. رودخانۀ مزبور از کشورهای پرو، بولیوی، و کلمبیا سرچشمه می‌گیرد و رو به شرق از میان کشور برزیل عبور می‌کند، و پس از آمیختن با رودهای فراوانی چون ریونگرو، مادیرا، و تاپاژوس به اقیانوس اطلس می‌ریزد. علاوه بر آمازون، اورینوکو، مگدالنا، و اسکوئیبو در شمال؛ پارانا و سائو فانسیسکو در برزیل؛ و سالادو، نگرو، و چوبوت، در آرژانتین؛ و بسیاری رودهای دیگر. همراه با دریاچه‌های تیتیکاکا (که با قرارگرفتن در ارتفاع ۳۸۱۰ متر، از مرتفع‌ترین دریاچه‌های روی زمین است) شبکۀ آب‌های سطحی این قاره را تشکیل می‌دهند.

دین و زبان. زبان‌های رایج در این قاره عبارت‌اند از اسپانیایی، پرتغالی، هلندی، فرانسوی، هندی، جاوه‌ای، چینی، و زبان‌های سرخ‌پوستان امریکایی. افریقایی‌تبارها به گویش‌های مختلف کی‌ئول صحبت می‌کنند. مسیحیت، هندو، اسلام، و آنیمیسم از ادیان مهم این قاره‌اند.

تقسیمات سیاسی. قارۀ امریکای جنوبی از چهارده کشور آرژانتین، اکوادور، اوروگوئه، بولیوی، برزیل، پاراگوئه، پرو، ترینیداد و توباگو، سورینام، شیلی، کلمبیا، گویان، و ونزوئلا تشکیل یافته است و گویانِ فرانسه، ناحیۀ خودگردان آروبا، آنتیل‌های هلند، و مستعمرۀ فالکند بخش‌های دیگری از آن محسوب می‌شوند.

زمین‌شناسی. امریکای جنوبی را می‌توان به سه حوزۀ زمین‌شناسی اصلی تقسیم کرد. قدیمی‌ترین سنگ‌ها در شرق قاره در فلات‌های سپرهای گویان و برزیل یافت می‌شوند که حوضۀ آمازون آن‌ها را از هم جدا می‌کند. در غرب و شمال، ناحیۀ پالئوزوئیک به‌صورت دشت‌های وسیعی دیده می‌شود که بستر آن‌ها سنگ‌های پالئوزوئیک‌اند. به‌سمت غرب، کمربند متحرک آند در طول ساحل اقیانوس آرام امتداد دارد و تا سواحل شمالی امریکای جنوبی، یعنی سواحل دریای کارائیب، کشیده شده است. قدمت این کمربند از دورۀ مزوزوئیک تا ترشیاری است. سپر گویان فلات مرتفعی است که از سنگ‌های قدیمی تشکیل شده و کشورهای گویان، سورینام، گویانِ فرانسه، بخش‌هایی از ونزوئلا، کلمبیا و برزیل را دربر می‌گیرد. سپر برزیل همۀ کشور برزیل را دربر گرفته است و تا اوروگوئه و نواحی اطراف آن، به‌سمت غرب، گسترده است. هرچند بخش‌هایی از این سپر با رسوبات جوان‌تر پوشیده شده است، اما پی‌سنگ بلورین پرکامبرین در این سپر، در شمال شرق برزیل، به‌خوبی گسترش یافته است. سنگ‌های پالئوزوئیک ناحیۀ وسیعی را بین سپرهای قدیمی در شرق و کمربند کوه‌زایی جوان‌تر آند در غرب می‌پوشانند. این سنگ‌ها متشکل از رسوبات کم‌عمق‌اند که روی سکوی حاشیه‌ای قدیمی نهشته شده‌اند. کمربند کوه‌زایی متحرک آند، واقع در حاشیۀ غربی امریکای جنوبی، در بیشتر زمان فانروزوئیک فعال بوده است.

جانوران. قبل از بالاآمدن برزخ پاناما و ایجاد پل خشکی بین امریکای شمالی و جنوبی، این دو بخش میلیون‌ها سال از یکدیگر جدا بودند. جدایی طولانی، امکان تکامل جانوران قدیمی امریکای جنوبی را، بدون رقابت، فراهم آورد. این امر همچنین تنوع فوق‌العادۀ جانوران امریکای جنوبی را نیز توجیه می‌کند. هرچند بسیاری از گونه‌های باستانی به‌سبب عدم توانایی رقابت با گونه‌های مهاجر شمالی یا به‌سبب انقراض وسیع پلیوستوسن ازمیان رفتند؛ برخی دیگر به حیات خود ادامه دادند. بازمانده‌ها عبارت‌اند از برخی از کیسه‌داران، که به‌جز امریکای جنوبی فقط در قارۀ استرالیا یافت می‌شوند؛ و بی‌دندانیان، شامل تنبل‌ها، آرمادیلوها، و مورچه‌خوارها. بسیاری از گونه‌ها، چه گونه‌های باستانی و چه گونه‌های معاصر، به حد غیرمعمول تنوع یافته‌اند. این موضوع مخصوصاً در مورد جوندگان، خفاش‌ها، نخستیان و بسیاری از پرندگان، ماهی‌ها، و بی‌مهرگان صادق است. این گروه‌ها انشعابات سازشی و همگرایی‌های تکاملی را چنان نشان می‌دهند که مشابه آن در هیچ کجا دیده نمی‌شود. نتیجۀ آن فراوانی نابرابر در انواع حیات این ناحیه است. عامل دیگری که اجازۀ تنوع زیستی استثنایی را می‌دهد، استقرار عوارض جغرافیایی به‌شکلی ویژه است که در آن جنگل‌های پرآب استوایی، توندرای آلپی، علف‌زارهای پست، جلگه‌های مرتفع و سرد، بیابان‌های سوزان، و رشته‌کوه‌های پوشیده از برف در نزدیکی هم قرار گرفته‌اند. پستانداران این منطقه عبارت‌اند از کاپی‌بارا، بزرگ‌ترین جوندۀ زنده؛ سه گونه خوک خرطوم‌دار که نزدیک‌ترین خویشاوندان‌شان در آسیای جنوب شرقی یافت می‌شوند؛ ویکونا (شتر بی‌کوهان)؛ لامای وحشیِ گواناکو، از اخلاف شترهای قدیمی در دنیای جدید، دیده می‌شوند. خویشاوندان این شترهای بی‌کوهان با نام لاما و آلپاکا کاملاً اهلی شده‌اند. نخستیان، که تمام آن‌ها درخت‌زی‌اند عبارت‌اند از میمون‌های زوزه‌کش پرسروصدا، میمون‌های عنکبوتی پابلند، و مارموسِت کوچک و میمون‌های دندان‌گرازی. همچنین میمون شب، با نام علمی Aotus Trivirgatus، تنها میمون حقیقتاً شب‌زی است. تخصص‌یافتن برای زندگی بر روی درخت در بسیاری از گونه‌ها با تکامل دم‌گیرنده مشخص می‌شود که به‌مثابۀ دست‌وپای پنجم و پنجه عمل می‌کند. این تنها نخستیان نیستند که دم‌گیرنده دارند: کینکاجو یکی از دو گوشت‌خواری است که دارای دم‌گیرنده است، به‌علاوه یک نوع تَشی با دم‌گیرنده نیز وجود دارد. پنج گونۀ خانواده تنبل منحصر به امریکای جنوبی‌اند؛ این جانوران آن چنان برای زندگی، به‌صورت آویزان و سر و ته بر روی درختان سازش یافته‌اند که راه‌رفتن روی زمین برای آن‌ها تقریباً غیرممکن است. در ۱۹۹۹ گونۀ جدیدی از جوندگان در استان توکومان آرژانتین کشف شد. این گونه با طول هفت سانتی‌متر، کوچک‌ترین موش علف‌زار از جنس Akodon (آکودون) است، که جانورانی زمین‌زی‌اند و از دانه و میوۀ گیاهان و نیز از بی‌مهرگان تغذیه می‌کنند. نام علمی این گونۀ تازه کشف‌شده Akodon aliquantulus است. خفاش‌های خون‌آشام، تنها پستانداران انگل دنیا، در گستره‌ای از مکزیک تا آرژانتین یافت می‌شوند. پستانداران شکارچی عبارت‌اند از روباه خاکستری، گرگ یال‌دارِ ساکن در علف‌زارهای معتدله، و شیر کوهی، گربۀ دشتی، و جگوار.

جانوران آب شیرین. آمازون رودخانه‌ای عظیم و با حرکت آهسته است که به‌همراه سرشاخه‌هایش دارای تنوع جانوران آبی پیچیده‌ای است. ماهی‌ها گروهی از انواع بسیار مخصوص‌اند که در بین آن‌ها ماهی الکتریکی، ماهی شش‌دار، ماهی‌های کوچک پیرانا، و بزرگ‌ترین ماهی شکارچی آب شیرین، آراپایمای گوشت‌خوار دیده می‌شود که تا ۹۰ کیلوگرم وزن دارد. دلفین گوشت‌خوار رودخانه‌ای و گاو دریایی (ماناتی) پستانداران گیاه‌خوار دریایی‌اند که به زندگی در آب شیرین سازش یافته‌اند. مارهای ساکن اطراف و داخل رود عبارت‌اند از آناکوندا (نوعی مار بوآ) و انواع مارهای بوآ و خزندۀ دیگری با نام کایمن (نوعی تمساح) که برای پوستش وسیعاً شکار شده است. در فصل آشیانه‌سازی، لاک‌پشت‌های رودخانه آرائو با نام علمی Podocnemis expansa در امتداد آمازون و اورینوکو تجمع می‌کنند. در گذشته تعداد آن‌ها به‌قدری زیاد بود که راه عبور قایق‌ها را سد می‌کردند. اما براثر شکار افراد بالغ این نوع برای استفاده از گوشت و تخم‌های آن‌ها اکنون جزو گونه‌های تحت حفاظت‌اند. در امتداد ساحل غربی، آب‌های سرد جریان [اقیانوسی] پرو با آب‌های غنی از مواد مغذی برآمده از اعماق اقیانوس آرام برخورد می‌کند. این پدیده شرایط ایده‌آل پلانکتون‌ها است که خود غذای دستجات بی‌پایان ماهی‌ها، مخصوصاً ماهی‌های کولی‌اند، بدین‌ترتیب این ناحیه به پربارترین منطقۀ شیلاتی جهان تبدیل شده است. این «سفرۀ پرنعمت زیستی» فک‌های دریایی، شیرهای دریایی و دستجات عظیم پرندگان دریایی، ازجمله قره‌قاز، پلیکان و غازهای شمالی، را تغذیه می‌کند. یک‌چهارم کل گونه‌های پرندگان جهان در امریکای جنوبی یافت می‌شوند. بسیاری از انواع بومی این پرندگان گونه‌های مشابهی در سایر قاره‌ها ندارد. این پرندگان تنوع زیادی دارند ؛ از رئای فاقد قدرت پرواز که ساکن علفزارهای بدون درخت است گرفته تا کُندُرِ کوه های آند، بزرگ‌ترین پرندۀ شکاری زنده. در جنگل‌های بارانی این منطقه، طوطی‌های دم‌بلند، توکان‌ها، و پرندگان شهدخوار، با نام مرغ مگس، زندگی می‌کنند. بزرگ‌ترین عقاب جهان، عقاب هارپی، با نام علمی Harpia Harpyja، در نواحی جنگلی دورافتاده زندگی می‌کند. طعمۀ این پرنده پستانداران درخت‌زی، از قبیل تنبل‌ها و میمون‌ها، و نیز پرندگان بزرگ‌اند. به همان نسبت که زندگی جانوری در امریکای جنوبی بسط و توسعه یافته است، استفاده بی‌حد و مرز از این منطقه نیز مضر بوده است. از میان گونه‌های دریازی، جمعیت جانوران خزدار به‌سختی آسیب دیده‌اند. فک خزدار امریکای جنوبی که زمانی به تعداد میلیونی یافت می‌شد، براثر شکار تقریباً منقرض شده است. اخیراً تمساح امریکایی نیز براثر شکار مخفی در شرف انقراض است. استفاده وسیع از علفزارها برای چرای احشام، استفاده از منابع جنگل‌های بارانی، و فشار بی‌رحمانۀ شکار آثار مهلکی بر جانوران بومی امریکای جنوبی دارد.

 

---