اسباب نزول، علم

اسباب نزول، علم
(اسباب، جمع «سبب»، به معنای انگیزه و نزول، به معنی فرودآمدن) اصطلاحی در تفسیر قرآن و یکی از رشته‌های علوم قرآنی که اوضاع و شرایط زمانی و مکانی نزول آیات را بررسی می‌کند. حوادثی را که موجب نزول وحی از آسمان شده است تقریباً ۴۶۰ حادثه دانسته‌اند. اما آیاتِ دارای اسباب نزول یا اشارات (مبهمات قرآن) تقریباً یک‌دهم کل قرآن است، زیرا فرودآمدن آیات اصولاً به دو گونه بوده است: ۱. آیاتی که بی‌انگیزه و سببی خاص که بر مردم آشکار باشد نازل شده‌اند، که مسلماً این آیات نیز به سببی خاص نازل شده‌اند، اما روایت یا حدیثی بدین‌منظور از پیامبر (ص) یا ائمۀ طاهرین یا صحابۀ ایشان در دست نیست؛ ۲. آیاتی که درپی حادثه یا پرسشی فرود آمده‌اند. عده‌ای معتقدند که اسباب نزول بخشی از تاریخ قرآن است و در علوم قرآنی راه ندارد؛ ولی تاریخ قرآن هم از علوم قرآنی است. آگاهی از سبب نزول آیات، در بسیاری موارد می‌تواند راهنمای درک و دریافت بهتر مفاهیم و معانی آیات نیز باشد و بدون آگاهی از سبب نزول آیات حتی در مواردی ممکن است دربرداشت تفسیر و معنی درست آیات لغزش‌هایی صورت گیرد؛ ازجمله در سورۀ مائده، آیۀ ۹۳، که بدون توجه به‌سبب نزول آن ممکن است برداشت‌هایی اشتباه از آن چون عدم حرمت آشامیدن «خمر» حاصل ‌شود. از منظری دیگر می‌توان حوادث مؤثر در نزول آیات را به دو دسته تقسیم کرد: ۱. دسته‌ای از آیات ناظر به تشکل‌های گروهی از قبیل کفار، مشرکین، منافقین، مؤمنین و مسلمین است؛ ۲. دستۀ دوم ناظر به خود پیامبر (ص) و امور مربوط به ایشان است؛ اموری چون ازدواج، یاری‌رساندن، پیروزی، هجرت، جنگ. سیوطی فواید شناخت اسباب نزول را چنین برشمرده است: ۱. شناخت حکمت نزول آیات؛ ۲. فهم درست آیات و کشف ابهام‌ها؛ ۳. تعیین افرادی که آیه در مورد آن‌ها نازل شده است؛ ۴. شناخت خاص یا عام‌بودن سبب یا لفظ آیات. درباب خاص و عام‌بودن سبب نزول و لفظ مُنزَل سه حالت وجود دارد: ۱. خطاب لفظ و مورد سبب نزول، هر دو عام باشد؛ در این‌صورت حکم آیه عام است و در تمام موقعیت‌های مشابه صدق می‌کند؛ مثلاً مسلمانان از کیفیت توزیع انفال و چگونگی رفتار با یتیمان و نیز از «اهلّه» (حالات هلال و شکل متغیر ماه) می‌پرسند و آیاتی نازل می‌شود که احکام آمده در آن‌ها بالمرّه خطاب به عموم مسلمانان است (انفال، ۱؛ بقره، ۱۸۹ و ۲۲۰)؛ ۲. خطاب لفظ عام و مورد سبب نزول خاص است. در این‌صورت عام‌بودن لفظ معتبر است؛ مثلاً آیۀ ظِهار (مجادله، ۲) دربارۀ سَلَمة بن صَخْر نازل شده، اما برای عموم کسانی که در موقعیت او قرار گیرند صادق است. به عبارت معروف خاص‌بودن سبب، مانع از عام‌بودن حکم آن نمی‌شود؛ ۳. خطاب لفظ و مورد سبب هر دو خاص باشد که خاص‌بودن هر دو معتبر است؛ مانند آیات نخستین سورۀ انسان که عموم مسلمانان و مفسرین شیعه نزول این آیات را در شأن امام علی (ع) و فاطمه (س) و حسنین (ع) پذیرفته‌اند. روایات مربوط به‌سبب نزول را باید محتاطانه و نقادانه و در منابع معتبر بررسی کرد و توجه داشت که یکی از زمینه‌های اسرائیلیات، روایات بی‌اعتبار مربوط به اسباب نزول است. در این زمینه عالمان شیعه و سنی آثاری بسیار نوشته‌اند که مشهورترین آن‌ها، اسباب نزول القرآن، به عربی تألیف ابوالحسن واحدی ( ـ۴۶۸ق) است. مؤلف ذیل هر آیه روایات گوناگون مربوط به اسباب نزول آن را نقل کرده و در صحت و سقم آن‌ها هیچ اظهارنظری نکرده است (مصر ۱۳۱۵ق).