بازیگری و بازیگران سینمای ایران

مهرانه مهین‌ترابی در کنار ژاله علو

شهاب حسینی در کنار بهروز وثوقی

همایون ارشادی در کنار ناصر ملک‌مطیعی

بازیگری و بازیگران سینمای ایران

سینمای ایران از اواخر دهۀ ۱۳۲۰ تا اواخر دهۀ ۱۳۳۰ش زیر نفوذ بازیگران تئاتر بود که عبارت‌اند از مجید محسنی، رفیع حالتی، شهلا ریاحی، عطاالله زاهد، غلام‌علی (معزدیوان) فکری، علی محزون، تقی ظهوری، عزت‌الله وثوق، غلامحسین نقشینه، رضا رخشانی، حمید قنبری، پرخیده، ژاله علوّ، حسین دانشور، نیکتاج صبری، علی تابش، رقیه چهره‌آزاد، صادق بهرامی، عصمت صفوی، محمدعلی جعفری، ایران دفتری، علی‌اصغر تفکری، اصغر رسول‌زاده، نعمت‌الله گرجی، عباس مصدق، احمد قدکچیان، آرمان، ضیاء الابصاری، ایرن زازیانس، ملکه رنجبر، و برخی خوانندگان مشهور مثل عصمت دلکش، مهوش، آفت، غلام‌علی روانبخش، منوچهر سخایی، شهین، و ویگن دردریان. به‌جز در دورۀ اول فیلم‌سازی (۱۳۰۹ـ۱۳۱۶ش)، که آوانس اوگانیانس با افتتاح مدرسۀ آرتیستی سینما بازیگرانی را برای سینما تعلیم داد، هیچ‌یک از آنان دانش‌آموختۀ بازیگری سینما نبودند. بعدها ناصر ملک‌مطیعی از آموزش پرورش، محمدعلی فردین از کُشتی آزاد، رضا بیک‌ایمانوردی از کشتی کچ و رانندگی و ایلوش خوشابه از زیبایی‌اندام به سینما کشانده شدند. اغلب آنان نقش «جوان اول» یا «قهرمان»هایی را ایفا کردند که بیش از «فن بازیگری» به ویژگی‌های دیگری نیاز داشتند، همچون سیمای خوب، اندام موزون، چالاکی، و توانایی بالفعل داشتن در زمینه‌های مختلف حرفه خود.

ناصر ملک‌مطیعی، بهروز وثوقی، پرویز فنی‌زاده، عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، جمشید مشایخی، پرویز صیاد، فرامرز قریبیان، عنایت‌الله بخشی، سعید راد، جلال پیشواییان، فخری خوروش، نصرت‌الله کریمی، داود رشیدی، فائقه آتشین (گوگوش) و بهمن مفید بازیگرانی بودند که از دهۀ ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ش موفق به ایفای نقش‌های مهم و ماندگاری شدند.

در دهۀ ۱۳۶۰ ممنوعیت شغلی بازیگران پیش از انقلاب بیش از هر گروه دیگری در سینما شدت یافت، «ستاره‌سازی» موقوف شد، و در این اثنا مبارزه‌ای سخت از سوی سیاستگذاران و مسئولان امور سینمایی برای جلوگیری از «چهره» شدن بازیگران درگرفت. در این دهه میدان گسترده‌ای برای تعدادی از بازیگران تئاتر مانند مهدی هاشمی، سوسن تسلیمی، داریوش فرهنگ، اکبر زنجان‌پور، ایرج راد، جمیله شیخی، جهانگیر الماسی، فاطمه معتمدآریا، رضا کرم‌رضایی، گلاب آدینه، فردوس کاویانی، خسرو شکیبایی، هادی اسلامی، پرویز پرستویی، پرویز پورحسینی، آتیلا پسیانی، سعید پورصمیمی، رضا کیانیان، محمود پاک‌نیت و امثال این‌ها گشوده شد. در چنین وضعی بهروز افخمی فیلم عروس (۱۳۶۹ش) را با بازی نیکی کریمی و ابوالفضل پورعرب ساخت؛ دو بازیگر ۳۰ـ۲۰ساله‌ای که یادآور «جوان اول»های فیلم‌های پیش از انقلاب بودند. عروس با اقبال عامۀ تماشاگران مواجه شد و بازیگرانش را به شهرت و محبوبیت رساند. حضور مکرر و موفق این‌دو در فیلم‌های مختلف موجب شد که «ستاره‌سازی» ـ در شکل‌های محدود و کنترل‌شده ـ باب شود. در چنین فضایی جوان‌های کم‌تجربه جای بسیاری از بازیگران باتجربه و تحصیل‌کرده را گرفتند، و به‌تدریج جوان‌ترهای نسل بعد بسیاری از همان جوان‌های نسل قبل را از عرصۀ سینما دور ساختند.

عمدۀ بازیگران فعّال دهۀ ۱۳۷۰ش عبارت‌اند از ماهایا پطروسیان، سیما تیرانداز، رامبد جوان، لعیا زنگنه، محمدرضا شریفی‌نیا، فریبرز عرب‌نیا، هدیه تهرانی، حسن جوهرچی، بهاره رهنما، مریلا زارعی، لیلا حاتمی، علی دهکردی، همایون ارشادی، حبیب رضایی، مهران رجبی، پگاه آهنگرانی، شقایق فراهانی، گلشیفته فراهانی، ستاره اسکندری، چکامه چمن‌ماه، دانیال حکیمی، بهناز جعفری، میترا حجار، بهزاد خداویسی، امین حیایی، محمدرضا داودنژاد، حبیب دهقان‌نسب، مهتاب کرامتی، محمدرضا فروتن، مهناز افشار، حمید فرخ‌نژاد، مینا لاکانی، شهره لرستانی، مهران مدیری، علی مصفا، کیهان ملکی، پریوش نظریه، حسین یاری، شهاب حسینی، و مجید مشیری.

در دهه‌های 1380 و 1390ش با این که تولیدات سینمای ایران به سمت فیلم‌های عامه‌پسند و در حجم وسیعی کمدی‌های سبک و سطحی سوق پیدا کرد، اما تعدادی بازیگر خوب یا موفق دیگر هم پا به عرصه گذاشتند که از جملۀ آنها به این اسامی می‌توان اشاره کرد: نگار جواهریان، پریناز ایزدیار، مهران احمدی، جواد عزتی، پیمان معادی، نوید محمدزاده، الناز شاکردوست، الهام حمیدی، امیر جعفری، امین زندگانی، بابک حمیدیان، حامد بهداد، رضا عطاران، ساره بیات، بهرام رادان، سروش صحت، شیلا خداداد، طناز طباطبایی، فرشته صدر عرفایی، فرهاد اصلانی، محسن تنابنده، هنگامه قاضیانی، هومن سیدی، ویشکا آسایش، پوریا پورسرخ، کامبیز دیرباز، پارسا پیروزفر و هانیه توسلی.

---