آستان قدس رضوی، کتابخانه

Astan Quds Razavi, Library of

آستان قُدس رضوی، کتابخانه

(نام رسمی: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها، و مرکز اسناد آستان قدس رضوی)، از مهم‌ترین گنجینه‌های فرهنگی ایران و جهان اسلام، در جنب حرم حضرت امام رضا (ع)، در مشهد. بعضی تاریخ تأسیس آن را قرن ۲ق می‌دانند که پس از شهادت امام رضا (ع) بناهایی برای اقامت زوار و علمایی که به مشهد می‌آمدند ساخته شد و مجموعه‌ای کتاب نیز گرد آمد. روایت‌شده در اواخر قرن ۴ق، ابوعلی سیمجور، امیر خراسان و معاصر نوح بن منصور سامانی قرآنی را وقف آستان قدس کرد که تاریخ ۳۹۳ق را دارد. لیکن وجود کتابخانه‌ای مستقل در آن تاریخ محل تردید است. در قرن ۹ق، نسخه‌ای از تفسیر ابوالفتوح رازی وقف کتابخانه شد که این عبارت در آن بود: «چون در روضۀ ... رضویۀ مطهره جوامع کلام‌الله و مصاحف بسیار بود، اما تفسیری ... نبود، بنابراین.... مشارالیه این مجلد تفسیر را با سه مجلد دیگر بر روضۀ شریفه وقف کرد، به تاریخ ۸۶۱ق». احتمال می‌رود در این تاریخ کتابخانه‌ای برای عموم وجود داشته است. برای نخستین‌بار واژۀ «خزانةالکتب» در وقف‌نامۀ کتاب غایةالوصول به‌کار رفته است (تاریخ ۹۲۵ق). در قرن ۱۱ق، عبدالرحمان‌خان ازبک کتابخانه را تاراج کرد. چند سال بعد، شاه‌عباس صفوی اول با کمک شیخ بهایی کتاب‌های تاراج‌شده را به کتابخانه بازگرداند و مجموعه‌ای کتاب نیز از اصفهان به مشهد منتقل کرد و کتابخانۀ آستان قدس را کتابخانۀ سرکار فیض آثار نام گذاشت. از آن پس، همواره یکی از علمای بزرگ با فرمان سلطنتی به سِمَت «خازن‌الکتب» منصوب می‌شد. در۱۲۹۶ق، میرزا سعیدخان مؤتمن‌الملک متولی‌باشی نخستین فهرست کتابخانه را، حاوی مشخصات ۲۰۶۹ کتاب، منتشر کرد. در سال‌های ۱۲۸۹ـ۱۲۹۰ق کتابخانه به طبقۀ فوقانی کشیک‌خانۀ خدام منتقل شد و ۷۳ سال در این مکان بود و عموم مردم و زوار از آن بهره می‌بردند. در ۱۳۲۳ش، ساختمانی در سه طبقه برای کتابخانه ساخته شد که نقشۀ آن را آندره گدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی، تهیه کرده بود. این بنا در ۱۳۵۳ش تخریب و مجموعۀ آن در ۱۳۵۶ش به ساختمان جدید کتابخانه منتقل شد. با توسعۀ مجموعۀ کتاب‌ها و افزایش مراجعه‌کنندگان به ساخت کتابخانۀ جدیدی در ۱۳۵۹ش اقدام شد که ۳۰هزار متر مربع زیربنا داشت و در ۱۳۷۴ش افتتاح شد. اکنون، کتابخانه شامل هفت اداره است: ادارۀ مخطوطات (نسخه‌های خطی)، خدمات کتابداری، کتابخانۀ عمومی، کتابخانه‌های وابسته، ادارۀ اسناد، ادارۀ موزه‌ها، و ادارۀ امور عمومی. برابر قانون واسپاری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موظف است از هر کتابی که در ایران منتشر می‌شود یک نسخه به کتابخانۀ آستان قدس اهدا کند. همچنین از داخل و خارج کشور نیز کتاب خریداری می‌شود. از طریق وقف یا اهدا و مبادله، کتاب‌هایی نیز به کتابخانه افزوده می‌شود. در کتابخانۀ مرکزی و ۳۲ کتابخانۀ وابسته به آستان قدس، مجموعاً حدود ۱,۵۰۰,۰۰۰ جلد کتاب چاپی به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی و دیگر زبا‌ن‌ها نگهداری می‌شود. همچنین کتابخانه نزدیک به ۵۰هزار نسخۀ خطی به فارسی و عربی دارد که پاره‌ای از آن‌ها از اهمیت فراوانی برخوردارند. مجموعۀ قرآن‌های آستان قدس در جهان بی‌نظیر است که اکنون در مجموعۀ جداگانه‌ای به نام موزۀ قرآن (یا گنجینۀ قرآن و نفایس) نگهداری می‌شود (← آستان قدس رضوی، موزۀ قرآن). از مجموعه‌های مهم کتابخانه، مجموعۀ روزنامه‌ها و نشریات ادواری، آرشیو اسناد، و آرشیو منابع دیداری ـ شنیداری است. متولیان کتابخانه از ۱۳۷۷ش کتابخانۀ سیار و «کتابخانۀ تلفنی» را، در کنار خدمات حضوری، تأسیس کرده‌اند که بنابه درخواست افراد مسن و ازکارافتاده و استادان دانشگاه کتاب‌ها را برای آنان ارسال می‌کنند. کتابخانه امکانات و تجهیزات وسیعی برای حفظ و نگهداری از منابع دارد و در کنار شیوه‌های سنتی از فناوری‌های جدید نیز در این مورد استفاده می‌شود. در بهمن ۱۳۸۱ کتابخانۀ تخصصی جغرافیای آستان قدس افتتاح شد که در آن، کتاب، مجله، نقشه، اطلس، جاینامه‌ها، و کره‌های جغرافیایی گردآوری شده است. کتابخانۀ آستان قدس، اکنون شامل ۳۲ کتابخانۀ وابسته در سراسر ایران است؛ از آن جمله‌اند نوزده کتابخانه در استان خراسان، کتابخانۀ ملی ملک تهران (تأسیس ۱۳۱۱ش) و کتابخانۀ وزیری یزد (تأسیس ۱۳۳۸ش). کتابخانه سایتی نیز در شبکۀ اینترنت برای بهره‌گیری مراجعان در سراسر جهان دارد.