تئاتر در مشهد

تئاتر در مشهد

خراسان سرزمینی کهن در گسترۀ پهناور خاک ایران است که پیشینه‌ای از هنرهای نمایشی به همان درازا دارد. نقطۀ عطف تئاتر مدرن در مشهد به سال ۱۲۹۰ش بازمی‌گردد که «اعتبارالسطنه غفاری» سالنی با گنجایش ۳۰۰ صندلی در کوچه کنسولگری افغان تأسیس می‌کند و با همکاری روس‌های مهاجر و به زبان ترکی تئاتر اجرا می‌شود. در این دوره مردان زن‌پوشی بودند، ازجمله «اکبر فاطمیان»، «مژده» و «علی اکبر اژدری» و در کنار آنان زنانی که خود گام بر صحنه داشتند: «مادام سیرانوش» و «مریم گرجی». مترجم و کارگردان این زمان «پرویز آذرخشی»، با همکاری «احسان آذرخشی»، «حکمی»، «عباس حیدری»، حبیب اژدری و... در کار تئاتر فعالیت می‌کردند. شیخ یوسف قازیانی، «شیخ اسماعیل‌خان قازیانی»، «میرزا علی‌اکبرخان جمانی»، «محمدعلی اژدری، «عماد آشفته» از دیگر کسانی بودند که در کار تئاتر دست داشتند.

تاریخچۀ ایجاد سالن و شکل‌گیری گروه‌های تئاتری، بعد از این تاریخ، در مشهد به این قرار است: سالن «باغ ملی» (تابستانی) در سال ۱۲۹۷ش به تشویق «کلنل محمدتقی خان پسیان» که «عارف قزوینی» هم در نقش اول نمایش «رستاخیز سلاطین» پا بر صحنۀ این سالن نهاده است؛ ارکان حرب (باشگاه افسران) ۱۳۰۳ش؛ به تشویق «قوام‌السلطنه» سالن دبیرستان «فردوسی» ۱۳۱۲؛ سالن «شیروخورشید» (بعدها خانه جوانان) ۱۳۱۲ش، با گنجایش ۴۵۰ صندلی که «عبدالحسین نوشین» در این سالن برنامه اجرا کرده است. در سال‌هایی که پروفسور «دیویدسون» آمریکایی در تهران کلاس آموزش تئاتر دایر کرده بود، به دعوت هنرمندان مشهد به سالن شیر و خورشید رفت و ۱۵ روز آموزش تئاتر در این شهر برپا کرد. سرپرست این سالن «امیرحسین مهرپور» و کسانی چون «اژدری»، «پاشایی» و «خوشنویسان» از بازیگران آن جا بودند؛ «تئاتر ملی» در سال ۱۳۱۸ش به همت «گلزار»، مدیریت مهمانخانه ملی، تأسیس شد و بازیگرانی همچون «باقر سیاوشی و همسرش»، «دست‌ورز»، «امیررسا»، «شاه‌قدمی» و «مجید شهباز» و سیاه‌بازانی چون شاه‌پور، وحیدی و قفقازی در آن‌جا فعالیت داشتند؛ «تئاتر هنرمندان» در سال ۱۳۲۸ش؛ «تماشاخانه گلشن» در سال ۱۳۲۴ش؛ «سینما تئاتر ایران» در سال ۱۳۲۷ش توسط «مسیو زاخاز»؛ «تماشاخانه نادر» در سال ۱۳۳۶ش با همکاری «ملکوتی» و همسرش و «مهدی صدیق». منصور همایونی یکی از پیشکسوتان تئاتر مشهد که در آن زمان «گروه مانی» را داشت، در سال ۱۳۳۷ش این سالن را خریداری کرد؛ «تالار رازی» (دانشکده پزشکی مشهد) در سال ۱۳۳۹ش؛ سالن «خیمه شب‌بازی فردوسی» در سال ۱۳۴۶ش؛ «سالن خیریه پروین» در سال ۱۳۲۶ و...

تشکیل گروه‌ها: گروه هنری «ایران فیلم» در سال ۱۳۲۶ش به سرپرستی «حلمی» که از تحصیلات دانشگاهی در رشتۀ تئاتر برخوردار بود؛ «گروه مانی» طی سال‌های ۱۳۳۶ تا 1340؛ «آپادانا» به سرپرستی «خسرو هوشیار» و با حضور «محمد مطیع»، «داریوش ارجمند»، «منوچهر خادم‌زاده» و ...؛ «پارت» به سرپرستی «داود کیانیان» و با حضور «منصور همایونی»؛ «تئاتر دانشگاه» به سرپرستی «عباس غریب»، «اصغر رستگار» و «ایرج صغیری»؛ «میترا» به سرپرستی «فریدون صلاحی» و حضور «رضا صابری» و «خسرو نیک‌آموز»؛ «رودکی» با حضور داریوش ارجمند، رضا صابری، محبوبه بیات، انوشیروان ارجمند، فریدون جیرانی و...؛ «نیما» به سرپرستی فریدون صلاحی و بعد رضا صابری و محمد حامد؛ و در سال ۱۳۴۹ش «مرکز آموزش تئاتر خراسان» به سرپرستی «محمدعلی لطفی» و سپس «داریوش ارجمند» دایر شد. جالب توجه حضور مؤثر هنرمندان سیار شوروی در دوران اشغال خراسان است که با برنامه‌هایی جهت تماشای نیروهای مقیم و گاه برای استفاده عموم اجرا می‌کردند. گویی همکاری روس‌های مهاجر در آغاز فعالیت تئاتری این خطه و حضور شوروی‌ها برای ایجاد فضا جهت رسیدن به این همه تنوع «سالن» و «گروه» و بازدهی هنرمندان این دیار بی‌تأثیر نبوده است.