حدیث

حَدیث
سخنی حاکی از کلام یا فعل یا تقریر معصوم. از آن به خبر و سنّت نیز تعبیر می‌شود، با این تفاوت که احیاناً در مصطلحات علمی، گفتار و کردار عموم افراد بشر را خبر می‌نامند و مورخان را در مقابل محدّثان، اخباری می‌خوانند (و این، غیر از اصطلاح دیگر اخباری در مقابل اصولی است). همچنین سنّت معمولاً عطف بر کتاب (قرآن) به‌کار می‌رود و نیز دسته‌ای از احادیث را که متضمن احکام عملی و آیین‌های شرعی باشد، سنّت و جمع آن سنن می‌نامند. حدیث از ارکان مهم شناخت معارف و احکام و موضوعات اسلامی است، و در ساختار فرهنگ و تمدن اسلامی نقش عمده‌ای ایفا می‌کند که تکیه‌گاه تمامی علوم دینی (فقه و اصول و تفسیر و کلام و اخلاق ...) است، چنان‌که در علوم نظری و تجربی، همچون طب و هیئت و ریاضیات، و نیز در تاریخ و ادبیات و فرهنگ و هنر تأثیر فراوانی گذاشته است. در این‌جا به چند موضوع مهم دربارۀ حدیث اشاره می‌شود:

اصطلاحات کلی. محدّث: کسی است که سندها و متون احادیث را شناخته و از علل و نقایص حدیث و اسماء روات و رجال آگاهی داشته باشد. حافظ: به کسی گویند که سنن رسول اکرم (ص) را بداند، و موارد اتفاق و اختلاف را بشناسد و از احوال و طبقات راویان و سلسله‌های سند آگاهی کافی داشته باشد. بعضی گفته‌اند حافظ آن است که ۱۰۰هزار حدیث با سند آن‌ها حفظ داشته باشد، و «حجت» آن است که ۳۰۰هزار حدیث را حفظ باشد. سَنَد: زنجیرۀ راویان و ناقلان حدیث را گویند، زیرا تکیه‌گاه و مستند حدیث و راه رسیدن به مضمون آن است، لذا با کلمۀ طریق نیز از آن تعبیر می‌کنند. شیخ: استاد حدیث و جمع آن مشایخ، مجموعۀ اساتید محدث را مَشیخه می‌گویند. طبقه: کسانی‌که هم‌عصر و در ملاقات اساتید و مشایخ شریک باشند. مقبول: حدیثی است که علما مضمون آن را پذیرفته و بدان عمل کرده باشند. مردود: خبری است که اطمینانی به صدق آن نیست؛ معتبر: حدیثی است که بدان عمل کنند و همه یا اکثر علما آن را پذیرفته باشند.

تاریخ حدیث. به استناد احادیثی بسیار که از پیامبر (ص) و ائمۀ اطهار (ع) رسیده، حفظ و نقل و کتابت و نشر حدیث در بین مسلمانان از صدر اسلام آغاز شده و در تمامی دوره‌‌های تاریخ اسلام ادامه داشته است. گرچه بین اهل تسنّن براثر منع خلیفۀ اول و دوم، سال‌ها تدوین حدیث به تأخیر افتاد، اما جمعی از صحابه، همچون سلمان و ابوذر و ابورافع و جابربن عبدالله انصاری، آثاری از احادیث رسول اکرم (ص) را تدوین کردند. جمعی بسیار از تابعین نیز به فراگیری و نشر و تألیف حدیث پرداختند و مجموعه‌های ارزشمندی فراهم ساختند، سپس در عصرهای بعد تا زمان حاضر آثاری بی‌شمار در این‌باره تألیف شده است که معمولاً جوامع حدیث نامیده می‌شوند.

علوم حدیث. نظر به نقش حساس حدیث در ساختار فکری مسلمانان و تمدن و پیشرفت آنان، چندین علم برای ارزیابی حدیث تأسیس شده است، ازجمله درایةالحدیث: در ارزیابی کلی حدیث از لحاظ سند و متن؛ رجال حدیث: در شناخت اسناد و افراد راویان و اطمینان از وثاقت آنان؛ فقه‌الحدیث: بررسی متون احادیث و شناخت صحیح معنی و مفهوم آن‌ها و تطبیق بر موضوعات و مسائل مورد نیاز، و جایگاه آن‌ها در رابطه و مقایسه با سایر اصول استنباط؛ مختلف‌الحدیث: علم شناخت احادیث مختلف و متعارض و چگونگی جمع بین آن‌ها و شرح و تفسیر آن‌ها؛ غریب‌الحدیث: توضیح و بیان احادیثی که الفاظ مشکل و نامأنوس دارند. در هریک از این علوم آثار بسیار تألیف شده است که مهم‌ترین آن‌ها نزد شیعه کافی، شیخ کلینی ( ـ۳۲۹ق)، من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق ( ـ۳۸۱ق)، تهذیب‌الاحکام و استبصار شیخ طوسی ( ـ۴۶۰ق)، الوافی ملا محمد محسن فیض کاشانی ( ـ۱۰۹۱ق)، وسائل‌الشیعه شیخ محمد بن الحسن حر عاملی ( ـ۱۱۰۴ق)، بحارالانوار ملا محمد باقر مجلسی ( ـ۱۱۱۱ق)، و مستدرک‌الوسائل حاج میرزا حسین نوری ( ـ۱۳۲۰ق) است. مجموعه‌های مهم حدیث نزد اهل سنت، صحاح ستّه و برخی سنن و مسندهاست. نیز ← خبر؛ درایة‌الحدیث