اورارتو، پادشاهی
اورارْتو، پادشاهی (Urartu)
دارای سه دورۀ شکل‌گیری پادشاهی (۱۳۰۰ـ۸۵۰پ‌م) امپراتوری (۸۵۰ـ۷۱۴پ‌م) و دورۀ بازسازی (۷۱۴ـ۵۵۰پ‌م) است. مهم‌ترین و اصلی‌ترین منابع تاریخ پادشاهی اورارتو، کتیبه‌های میخی آشوری، اورارتویی و سالنامه‌های بابلی است که از کاوش‌های باستان‌شناسی به‌دست آمده‌اند. شَلمَنَصر اول پادشاه آشور (۱۲۸۰ـ۱۲۶۱پ‌م) اولین‌بار از پادشاهی اورارتو خبر می‌دهد. در سالنامۀ او از دولت اورارتو با اسامی اوروآتری و ناییری یاد شده است. تیگلات پیلسِر اول پادشاه آشور (۱۱۱۵ـ۱۰۷۷پ‌م) در سالنامۀ سلطنتی خویش از درهم‌شکستن اتحادیۀ امیران قبایل ناییری خبر می‌دهد. دورۀ امپراتوری اورارتو با سلطنت آرامو (۸۶۰ـ۸۴۰پ‌م) آغاز می‌شود که لقب اَریلی اَریلائو (شاهنشاه) داشت. در سلطنت ایش پویینی و مِنوآ، اراضی شمال رود اَرَس و غرب دریاچۀ ارومیه ضمیمۀ قلمرو اورارتو شد. آرگیش تی اول و سِردور دوم، پسر آرگیش تی اول، پادشاهی اورارتو را توسعه دادند؛ تا این‌که از ۸۱۰ تا ۷۴۰پ‌م سلاطین اورارتو بر سرزمینی حکومت می‌کردند که از غرب به حَلَب، از شمال به کولخید (گرجستان باستان) از شرق به دامنه‌های سَبَلان و از جنوب به درۀ رود دیاله در بِینُ‌النَّهرِین می‌رسید. سارگون دوم پادشاه مقتدر آشور در ۷۱۴پ‌م از راه آذربایجان به اورارتو لشکر کشید و با شکست‌دادن سپاه روسا (۷۳۰ـ۷۱۴پ‌م) و فتح توشپا، پایتخت اورارتو، به دوران امپراتوری اورارتو خاتمه داد. پس از ۷۱۴پ‌م سومین دورۀ پادشاهی اورارتو آغاز شد که دورۀ بازسازی نام دارد؛ این دوران تا ۵۵۰پ‌م و برآمدن شاهنشاهی هخامنشی ادامه یافت. در دوران بازسازی، اورارتو دیگر قدرت برتر نبوده و قلمرو آن صرفاً به اراضی میان سه دریاچۀ وان‌ـ‌ارومیه و گوگجه نیل (سیوان امروزی) محدود می‌شد.