قلعه دختر
قلعه‌دختر
قلعه‌هایی در جای‌جای ایران که معمولاً در جاهای صعب‌العبور و قلۀ کوه‌ها ساخته شده بوده‌اند و آن‌ها را به آتشکده‌ها و یا معابد آناهیتا، ایزدبانوی آب نسبت داده‌اند. تعدادی از آن‌ها استفادۀ نظامی داشته‌اند. شماری از آن‌ها به ترتیب حروف الفبا از این قرار است: قلعه‌دختر امامزاده هاشم، پایین کُتَل امامزاده هاشم بر بازوی شرقی غربی کوهی در سمت چپ رود هراز. آثار دیوار شمالی آن، انحنایی در گوشۀ شمال شرقی که احتمالاً باقی‌ماندۀ یک برج است و آب‌انبار قلعه باقی مانده است. قلعه‌دختر آمل، بین آمل و گردنۀ اسلک، بر روی کوه گردرو. قلعه‌دختران مراغه، در ۳کیلومتری روستای تازه‌کند و در ۱۵کیلومتری شمال شرقی مراغه بر قله کوه. دیوارهای گلی ۲متری با شکاف‌های باریک و بلند مخصوص تیراندازی و دیده‌بانی، دهانه‌های چند غار یا اتاقک سنگی که احتمالاً از آن‌ها به‌عنوان اجاق استفاده می‌شده، چند قطعه سفال بزرگ و کوچک و دیزی و ابزارهای سفالی نشانۀ سکونت در آن دیده شده است. برج و بارو و دروازه داشته و در دورۀ صفوی پررونق بوده است. طبقۀ هفتم آن نارین‌قلعه بوده است. به‌سبب قرارداشتن در مسیر گاودول، به قلعۀ گاودول نیز مشهور است. قلعه‌دختر بم، در ۱.۵کیلومتری شمال ارگ بم از خشت و گل احتمالاً از اواخر دورۀ ساسانیان. مدت‌ها از آن به‌عنوان قلعۀ نظامی استفاده می‌شده است. حصار شرقی آن را که در آن دو دهانه از یک چهارطاقی باقی مانده، قدیمی‌تر از سایر قسمت‌ها دانسته‌اند. احتمال دارد در دورۀ اسلامی مرمت شده باشد. اتاق‌های کوچک و بزرگ و تودرتوی آن قابل رؤیت است. چند تکه سفال رنگین و گل و بوته ظاهراً از دورۀ اسلامی در آن یافت شده است. قلعه‌دختر بوشهر، در شهرستان لاور در دشتی. قلعه‌دختر بیرجند، بنایی عظیم احتمالاً از دورۀ اشکانی. قلعه دختر تویسرکان، نزدیک روستای شهرستانه. قلعه‌دختر خراسان، بین مشهد و تربت حیدریه در حدود زوزن، احتمالاً معبد آناهیتا، و در نزدیکی آن قلعه پسر احتمالاً معبد تیر خدای باران بوده است. در مدخل یک تنگه است و در دورۀ قاجار محل سکونت عده‌ای از کردها بود. قلعه‌دختر ساری یا کیجا قلعه، در ۱۸کیلومتری جنوب شرقی ساری بر روی تپه‌ای نسبتاً کوتاه که پوشیده از درختان جنگلی است. فضایی گنبدی‌شکل که آب‌آنبار یا کورۀ پخت سفال بوده در آن باقی است. سفال‌هایی از هزارۀ اول پیش از میلاد در آن یافت شده است. قلعه‌دختر ساوه یا قزقلعه، در ۲۳کیلومتری جنوب غربی ساوه در کنار روستای قزقلعه بر روی صخره‌ای بلند. سه هکتار مساحت، پنج راه‌پله در پشت بنا و دو راه‌پله در غرب آن است که به اتاق‌های تودرتو در دل صخره و بالای یک رودخانه راه دارند. در این قسمت یک طاقی بسیار جالب مشرف به پرتگاه وجود دارد. دیوار قلعه طاق‌نمایی عریض در وسط و سه طاق‌نما در دو طرف دارد. بقایای طبقه دوم قلعه قابل رؤیت است. در شمال آن بقایای تپه‌ای است که سفال‌هایی ظاهراً از هزاره‌های پنجم و چهارم پیش از میلاد در آن یافت شده است. در کنار قلعه آثار یک آب‌آنبار مشاهده می‌شود. قلعه‌دختر شوشتر، در سه فرسخی شوشتر بالای یک کوه، به آن قلعه‌دختران نیز می‌گویند. در نزدیکی آن یک غار است. قلعه‌دختر شهرستانک، در راه اَمّامه‌ـ‌‌شهرستانک، بر صخره‌ای با ارتفاع ۳,۱۲۰ متر از سطح دریا و مشرف به گردنه شهرستانک که محل رفت‌وآمد کاروان‌ها بوده و به دره‌های کرج و جاجرود متصل می‌شود. آثار دو اتاق با طاق گهواره‌ای که به راهرویی باز می‌شوند و ظاهراً متعلق به آتشکده‌ای از دورۀ ساسانی است، از آن باقی است. قلعه‌دختر شیروان، در ۶۵کیلومتری شیروان بر قله یک کوه در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان. آثار دیوارهای سنگی، آب‌انبار و برج و بارو در آن باقی است. در آن اشیای قدیمی یافت شده است. قلعه‌دختر طالقان، در روستای گَته ده در شمال قله کهار؛ سه قسمت آن پرتگاه است. در شمال و شمال شرقی قلعه بقایای دو برج مدور، در داخل قلعه آثار یک حوض و در مرکز قلعه بقایای چند اتاق، یک راهرو و انبار قلعه به چشم می‌خورد. قلعه‌دختر فارس، در ۶کیلومتری فیروزآباد. آتشکدۀ فیروزآباد بوده و چند برج و باروی آن، عمارتی گرد شبیه به کلاه‌فرنگی از دورۀ صفوی و یک حمام که در دل کوه کنده شده و آثار چند سنگر از آن باقی است. در نزدیکی آن یک غار است. قلعه‌دختر قزوین یا قزقلعه، در ۱۵کیلومتری جادۀ تاکستان ـ زنجان در نزدیکی روستای آبک‌لو؛ قلعه‌ای آجری است و در مسیر آن آثار سکوهای متعدد به‌چشم می‌خورد. احتمالاً از دورۀ ساسانی است. قلعه‌دختر قم، تپه‌ای در نزدیکی قم و بر سر راه اَنارَک‌ـ‌قم. ماکسیم سیرو تپۀ باستانی قلعه‌دختر قم را در دهۀ ۱۳۱۰ش شناسایی و مطالعه کرد. تپۀ قلعه‌دختر دارای آثار فرهنگی عصر نوسنگی جدید مشابه دورۀ دوم تپه سیلک است. قلعه‌دختر کازرون، بالای یک کوه سنگی؛ بقایای اتاق‌های تودرتو و چند ایوان از آن وجود دارد. قلعه‌دختر کرمان، در بیست‌کیلومتری شرق کرمان، ظاهراً معبد آناهیتا بوده است. دو قسمت دارد، قسمتی که روی محل مرتفعی است و با خشت‌های بزرگ ساخته شده و به قلعه کوه یا قلعه اردشیر مشهور بوده و قسمتی در غرب آن بر روی یک تپه که با راهرویی به آن متصل است، و به قلعه‌دختر شهرت دارد. در فاصلۀ دو قلعه بقایای یک کاخ و عبادتگاه دیده می‌شود. از قطعات کاشی‌های به‌دست آمده چنین برمی‌آید که محلی تفریحی بوده است. در جنوب قلعه اردشیر صخره بلندی است که از حاشیه‌های آن ۱۳۴ پله تراشیده است. بعضی اعتقاد دارند که این محل نقاره‌خانه قلعه بوده و بعدها ساخته شده است. قلعه‌دختر کرمان در دوره‌های مختلف دژ مدافع کرمان و بلوچستان بوده است. قلعه‌دختر گناباد، در شرق گناباد، بر روی کوهی به همین نام. آثار محلی مانند اتاق یا حمام در آن باقی است. آن را به شاهزاده بیدخت نام نسبت داده‌اند. قلعه‌دختر میانه، در ۲کیلومتری پل دختر بین زنجان و میانه، بر روی یک صخره؛ قلعه‌ای آجری به‌شکل چندضلعی غیرمنتظم که بلندی باروی آن چهارده متر است و دو در ورودی با سه متر ارتفاع دارد که بالای یکی از آن‌ها کتیبه‌ای سنگی بوده است. قلعه‌دختر همدان، در راه همدان ـ تویسرکان بر روی کوهی نزدیک روستای شهرستانه. از سه قسمت گنبددار تشکیل می‌شده که یکی از آن‌ها سالم‌تر و چهار ضلعی است. سردرها و پله‌های سنگی آن نیز باقی است.