سعدی، خیابان
سعدی، خیابان
(یا: خیابان لُختی) خیابانی حد فاصل خیابان‌های امیرکبیر و انقلاب اسلامی در تهران. در دورۀ قاجار خندق شمالی شهر و دروازۀ دولت در انتهای آن بود و به نام‌های خیابان باغ وحش و لُختی شهرت داشت. علت لُختی نامیده‌شدن آن را عده‌ای بایر و بی‌درخت‌شدن خیابان پس از برچیده‌شدن باغ لاله‌زار (← لاله‌زار، خیابان)، و عده‌ای غارت‌شدن رهگذران معدود خیابان، که در آن زمان پرت و خلوت و دورافتاده بود، می‌دانند. در دورۀ محمدعلی‌شاه قاجار خانۀ غلامحسین‌خان غفاری صاحب‌اختیار در آن‌جا بود و بعدها سردار اسعد بختیاری آن را اجاره کرد و جلساتی ادبی در آن برگزار می‌کرد که عارف قزوینی، فرخی یزدی، و سعید نفیسی در آن جلسات شرکت می‌کردند. از آن دوره، این خیابان صاحب اختیار نام گرفت. به سعدی شمالی امروزی، خیابان شیخ و صنیع‌الدوله نیز می‌گفتند. از دیگر ساکنان مشهور آن خیابان ایرج میرزا و بصیرالدوله هروی بودند. بعدها در عمارت بصیرالدوله دبیرستان ایرانشهر تأسیس شد. اولین گرمابۀ عمومی دوش‌دار تهران که به نام دایرکنندۀ آن، کلنل نیکلا سمینو فرانسوی، تا چند دهۀ پیش به گرمابۀ سمینو شهرت داشت، اولین کلوپ یا قمارخانه به سبک اروپایی به نام کلوپ ایران، و ساختمان نمایندگی چرخ خیاطی سینگر، در خیابان لُختی برپا شدند. ساختمان سینگر هنوز دایر است و از مکان‌های تاریخی خیابان سعدی به‌شمار می‌رود. در دهۀ ۱۳۱۰، تئاتر معروف جامعۀ باربَد در آن‌جا دایر شد. دفتر مرکزی حزب ارادۀ ملیِ سیدضیا‌ء‌الدین طباطبایی با نام کلوپ سعدی در ساختمانی بسیار بزرگ و مجلل در خیابان سعدی بود. از انشعاب‌های معروف خیابان سعدی، خیابان هدایت، چهارراه سیدعلی، کوچۀ کاخ کودک، کوچۀ بیمه و کوچۀ رفاهی است. دفتر مجلۀ مشهور یغما در این کوچه قرار داشت. کوچۀ رفاهی از املاک حسن رفاهی مهران (معتضدالدوله) در اواخر دورۀ قاجار مرکز فروش پیراهن‌های مردانه و محل آرایشگاه‌های معروف مردانه بود. امروز مرکز فروش وسایل و لوازم لباس‌های زنانه است. وراث معتضدالدوله کوچه مهران را در رقابت با کوچه برلن احداث کرده بودند. در دورۀ رضاشاه پهلوی، خیابان سعدی نامیده شد و سازمان برق فیروز، نخستین سازمان برق بخش خصوصی در آن‌جا بود. در دهۀ ۱۳۳۰، دفتر مجلۀ مشهور روشنفکر و روزنامۀ ایران در خیابان سعدی بود. میدان مشهور مخبرالدوله (← میدان_مخبرالدوله)، ساختمان مرکزی شرکت بیمۀ ایران، و بیمارستان امیراعلم از مراکز مهم خیابان سعدی به‌شمار می‌روند.