مداین
مَداین
(یا: مدائن) اَبَرشهر باستانی و پایتخت زمستانی پادشاهان ایران، یا مجموعه‌ای از شهرها، در حدود ۳۰کیلومتری جنوب شرقی بغداد کنونی، بر دو کرانۀ رود دجله، واقع در کشور عراق. مداین جمع عربی مدینه، ترجمۀ کلمۀ آرامی ماحوزه یا مدیناثاست. این مجموعه شهرها و حومۀ آن را به مناسبت این‌که ساسانیان و اعراب مرکب از هفت شهر می‌دانستند، مداین خوانده‌اند. مداین مرکز اداری امپراتوری، جایگاه اقامت زمستانی شاه، کرسی جاثلیق نسطوری و مقر خاخام بزرگ یهودیان خارج از فلسطین قدیم و زیستگاه آرامی‌ها، یونانیان، آسوریان، یهودیان، مانویان و البته زردشتیان بود. این ابرشهر دارای مناطق صنعتی، تجاری، کاخ‌ها و کوشک‌ها، پردیس‌ها، باغ‌ها، بناهای تشریفاتی و نواحی باز و پهناور بود. از هفت شهر روایت شده، در اواخر دورۀ ساسانی فقط چهار یا پنج مرکز جمعیت وجود داشت. کهن‌ترین شهر، تیسفون، در ساحل شرقی دجله بود که اشکانیان در قرن اول پ‌م بنیاد کردند. عرب این شهر را مدینة‌العتیقه می‌خواند. کاخ باستانی پادشاهی، که به عربی «قصرالابیض» می‌نامیدند، در آن‌جا بود. در اواخر عهد ساسانی، ناحیۀ مسکونی وسیع آسپانبور با تالار عظیم تشریفاتی آن (ایوان کسری)، مجموعه‌ای از کاخ‌ها، خزانه، احتمالاً ضرابخانه، گرمابه، میدان اسب‌دوانی و چوگان‌بازی در تیسفون احداث شد. خسرو انوشیروان شهر وه آنتیوخ خسرو را در فاصلۀ تقریباً ۳مایلی آن بنیاد کرد (۵۴۰م) و اسیران انطاکیه را آن‌جا اسکان داد. اعراب این شهر را رومیه (الرومیه) می‌خواندند. این شهر دارای تأسیسات و مرکز اداری منطقه بود، و در قرن ۶م، ۳۰هزار تن جمعیت داشت. تیسفون در زمان اشکانیان با پلی سنگی و در عهد ساسانی با پلی شناور (احتمالاً قایقی) به ساحل غربی دجله مرتبط می‌شد. بزرگ‌ترین شهر این ساحل سلوکیه بود، که مقابل تیسفون قرار داشت. اردشیر بابکان شهر محصور در دیوار وه اردشیر (به عربی بِهَر سیر) را در جنوب سلوکیه ساخت (ح ۲۳۰م). یهودیان این شهر را ماحوزه و مسیحیان کوخه می‌نامیدند و مرکز عمدۀ تجاری و صنعتی و مقر اداری محلی غرب دجله و دارای ضرابخانه بود. کلیسای جامع جاثلیق نسطوری و اقامتگاه خاخام بزرگ یهودی در وه اردشیر بود و یهودیان ثروتمند در آن می‌زیستند. شهر ساباط، که گاه جزو مداین شمرده می‌شود، در حدود ۳مایلی جنوب وه اردشیر واقع بود. آبادی دَرزَنیدان/دَرزیدان، که معّرب آن درزیجان است، در یک فرسنگی جنوب سلوکیه بود. در حملۀ اعراب به ایران مداین به‌دست ایشان افتاد و سعد بن ابی وقّاص در قصر ابیض اقامت کرد و سربازانش را در خانه‌های مردم جای داد. این سربازان به‌هنگام ترک مداین، درها و دروازه‌های شهر را کندند و با خود به کوفه بردند. در اوایل اسلام مرکز اداری دیاله، تحت فرمانروایی سلمان فارسی، حاکم کوفه، بود (۲۵ـ۳۵ق). در دورۀ امویان مرکز ضرب سکه بود. ظاهراً مسلمانان آن هوادار آل علی بودند و امام دوم شیعیان مدتی در قصر ابیض اقامت کرد. خوارج ازارقه در ۶۸ق (۶۸۷م) شهر را غارت و مسلمانان را قتل عام کردند. در قرن ۲ق شیعیانِ مداین از غلاة بودند. منصور، خلیفۀ عباسی، ابومسلم خراسانی را در رومیه کشت (۱۳۷ق) و قصر ابیض را نیمه ویران کرد. مکتفی عباسی آن را یکسره ویران نمود تا از مصالح آن قصر تاج را در بغداد بسازد. ویرانه‌های مداین و ایوان آن الهام‌بخش شاعران در بیان بی‌اعتباری دنیا بوده است؛ معروف‌ترین این اشعار قصیدۀ بحتری به عربی و قصیدۀ خاقانی به فارسی است. بِهرَسیر تا قرن ۷ق شهر شیعه‌نشین کوچکی بود. سلطان مراد چهارم عثمانی آرامگاه سلمان فارسی را بازسازی کرد و شهر کوچک امروزی سلمان پاک در اطراف آن شکل گرفت. سلمانی‌های سنی بغداد هر سال در ۱۵ شعبان و شیعیان در ایام دیگر به زیارت آرامگاه می‌رفتند. در نبرد تیسفون (۱۹۱۵) ترک‌های عثمانی قشون هندی بریتانیا را شکست دادند. ایوان مداین عظیم‌ترین و با شکوه‌ترین بنای باقی‌مانده از آن اَبَرشهر باستانی است. نیز ← ایوان_مداین؛ جنگ_مداین؛ تیسفون