عرفان

عرفان (mysticism)
نوعی شناخت بی‌واسطه، شهودی و مستقیم دربارۀ خدا و مبدأ هستی از طریق تجربۀ دینی شخصی. هم در شکل و هم در شدت تجربۀ عرفانی تنوعات وسیعی دیده شده است، لیکن اصالت چنین تجربه‌ای نه به شکل و صورت ظاهری، بلکه صرفاً به کیفیت زندگی‌ای بستگی دارد که از این تجربه پیروی می‌کند. ویژگی زندگی عرفانی عبارت است از افزایش سرزندگی، آرامش و شادمانی؛ زیرا که جنبه‌های درونی و بیرونی در وصال به حق هماهنگ می‌شوند. تلاش برای تبیین پدیده‌های عرفانی، ازجمله تجلی آن در برخی از اصول عقاید ظاهراً غیردینی و حتی‌ الحادی، نظریه‌های فلسفی دقیقی پدید آورده است. شاید قدیمی‌ترین سنت عرفانی، آیین هندو (← هندو،_آیین) باشد. آیین بودا (← بودا،_آیین)، که از سنت‌های هندو پدید آمده و بر پایۀ مفهوم‌های هندو بنا شده است، بن‌مایه‌های عرفانی آیین هندو را تداوم می‌بخشد. در چین، آیین کنفوسیوس، که تقریباً از آغاز پیدایش آن تا قرن ۲۰ بر زندگی چینیان حاکم بوده است، صورت‌گرایانه و ضد عرفانی است، اما در آیین تائو، آن گونه که بنیادگذارش لائوتسه، به شرح و تفسیرش پرداخته، قویاً بر عرفان تأکید شده است. عقاید فلسفی یونانیان باستان بیشتر جنبۀ طبیعت‌گرایانه و خردگرایانه داشتند، اما عنصری از عرفان در آیین اورفئوسی، آیین‌های اِلِئوسیسی و مناسک دیگر مشاهده می‌شد. یکی از جنبش‌های فلسفی بعدی در یونان، به‌نام آیین نوافلاطونی، که بر پایۀ فلسفۀ افلاطون استوار بود، تأثیر دین‌های رازآمیز را نیز نشان می‌دهد. فلوطین شاید شایسته‌ترین نمایندۀ این جنبش بود و اندیشه‌اش تأثیر درخور توجهی بر مسیحیّت آغازین گذاشت. در نوشته‌های فیلویودائوس نشانه‌های عرفانِ دورۀ پیش از مسیحیت آشکارا احساس می‌شود. پولس قدیس نخستین عارف بزرگ مسیحی بود. نوشته‌هایی از کتاب «عهد جدید» که به مناسبت تأکید عمیقاً عرفانیشان بیشتر شهرت دارند، عبارت‌اند از نامه‌های پولس و انجیل یوحنا. لیکن عرفان مسیحی به‌منزلۀ نظامی فکری از راه نوشته‌های دیونوسیوس آریوپاگوسی/دیونوسیوس دروغین، از آیین نوافلاطونی سرچشمه گرفته است. یوهانس اسکوتوس اریگنا آثار دیونوسیوس دروغین را از یونانی به لاتینی ترجمه کرد و به این ترتیب الهیات عرفانی مسیحیت شرقی را به اروپای غربی شناساند؛ مسیحیت اروپای غربی با عرفان قدیس اوگوستین هیپّویی، اسقف اعظم و عالم متألّه دورۀ آغازین مسیحیت، آمیخته بود. در قرن ۲۰، احیای گرایش به عرفان مسیحی و غیرمسیحی احساس شده است. نخستین مفسّران نامدار عبارت بودند از بارون فریدریش فون هوگل، کاتولیک اتریشی، اِولین آندرهیل، شاعر و نویسندۀ بریتانیایی، روفس جونز، کوئیکر امریکایی، ویلیام اینج، اسقف انگلیکان، و رودولف اوتو، متأله آلمانی. ازجمله مفسران سرشناس غیرروحانی، ویلیام جیمز بود که کتاب تنوع تجربۀ دینی (۱۹۰۲) را نگاشت. در سنت‌های غیرمسیحی، دایسِتزو سوزوکی ژاپنی مفسر عمده در زمینۀ ذِن بودیسم بوده است؛ سَروپالی راداکریشنان، در زمینۀ هندوئیسم و آرنولد نیکلسون در زمینۀ اسلام پژوهش کرده‌اند. نیمۀ دوم قرن ۲۰ شاهد گرایش فزاینده‌ای به عرفان شرقی بوده است. حال و هوای عرفانی در یهودیت، که در نوشته‌های قبالاییان قرون وسطا و در جنبش حسیدیم قرن ۱۸ مورد تأکید بود، بار دیگر به همت مارتین بوبر در معرض توجه همگان قرار گرفت. عارفان نامدار دوران جدید عبارت بودند از سیمون وِیل، پیِر تیار دو شاردَن، و تامس مرتون، راهب امریکایی عضو فرقۀ تراپیان. عرفان در میان مسلمانان، با بهره‌گیری از یک سلسله معارف عمیق موجود در تعلیمات اسلام، نضج گرفت و روزبه‌روز بر دامنۀ آن افزوده گردید و عرفای بزرگی در دامن فرهنگ اسلامی پرورش یافت. در این‌باره در مقالۀ «عرفان و تصوف اسلامی» در این دایرةالمعارف سخن رفته است.

 

---