نخستین کنگره نویسندگان ایران
نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران
از طرف انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی، در تهران، با حضور دانشمندان، ادیبان و پژوهشگران ایران و شوروی و در محل انجمن فرهنگی ایران و شوروی (موسوم به وکس) در تیر ۱۳۲۵ش تشکیل شد. اعضای هیئت‌رئیسۀ کنگره بدین شرح بودند: مستشارالدوله صادق، ملک‌الشعرای بهار، علی‌اصغر حکمت، سیدعلی شایگان، علی‌اکبر دهخدا، مهکامه کاظمی (محصص)، بدیع‌الزمان فروزانفر، صادق هدایت، کریم کشاورز و ابوالحسن میلانی. ریاست کنگره با ملک‌الشعرا بهار، وزیر فرهنگ وقت، بود. این کنگره در هفت جلسه (از تاریخ 4 تا 12 تیر 1325) تشکیل شد که به سخنرانی و تبادل نظر گذشت و سال بعد، در کتابی به نام نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران به‌چاپ رسید. این واپسین کنگرۀ نویسندگان ایران را که با دعوت و حضور نزدیک به 80 تن از نویسندگان و شاعران و روشنفکران ایرانی در باغ «خانۀ فرهنگ» برگزار گردید در کنار رویدادهایی چون شب‌های شعر خوشه، شب‌های شعر گوته و رویدادهایی چون کنگرۀ بزرگداشت فردوسی مهم‌ترین رویدادهای ادبی یک سدۀ اخیر ایران می‌دانند.
کنگره از ساعت شش و نیم عصر (4 تیر) با نطق رییس هیات مدیرۀ انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی (مستشارالدوله)، سخنان بهار و کالیشیان (نمایندۀ انجمن روابط فرهنگی اتحاد جماهیر شوروی با کشورهای خارجه در ایران) افتتاح شد و سپس با سخنرانی دکتر علی‌اصغر حکمت وارد دستور کار شد. طی روزهای بعد نیز افرادی از قبیل احسان طبری، پرویز ناتل خانلری، عبدالحسین نوشین، نیما یوشیج، دکتر حسین خطیبی، بزرگ علوی و فاطمه سیاح با ایراد سخنرانی‌هایی به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند. در خلال این سخنرانی‌ها افرادی چون جلال همایی، شهاب فردوس، شهریار، علی صدارت، عبدالعلی طاعتی، ابوالحسن میلانی، حبیب یغمایی، دکتر رعدی، اعتمادزاده و ژاله سلطانی شعرهای تازۀ خود را برای حاضران قرائت کردند و بزرگ علوی، ذبیح بهروز، احمد طباطبایی و جواهری نیز نمونه‌هایی از داستان‌های خود را خواندند. در نهایت نیز احسان طبری برای بار چندم پشت تریبون قرار گرفت و مقاله‌ای را با عنوان «درباره انتقاد و ماهیت هنر و زیبایی هنری» برای حاضران قرائت کرد.
پس از سخنرانی احسان طبری، ملک‌الشعرای بهار با تشکر از حاضران متنی را به عنوان قطعنامۀ نخستین کنگره نویسندگان ایران برای تصویب اعضا قرائت کرد. متن این قطعنامه که به تصویب اعضا رسید، بدین شرح است: ادبیات ایران در طی قرون متمادیه هماره از جنگ خیر و شر و پیکار یزدان و اهریمن سخن گفته، احساسات عالیه انسان‌دوستی و برابری ابنای بشر را در دل‌ها برانگیخته و از این رهگذر نه تنها در اخلاق و فرهنگ مردم ایران بلکه در ادبیات و مدنیت جهانی تاثیری به سزا و عمیق داشته است؛ ادبیات معاصر نیز کم و بیش این وظیفه بزرگ، یعنی هدایت و تربیت مردم را انجام داده، در جنبش آزادی ایران سهم بزرگی به عهده گرفته، به خصوص عده‌ای از نویسندگان و شاعران در طی جنگ اخیر با اصولی که حریت و فضیلت و فرهنگ جهانی را مورد تهدید قرار داده بود به مبارزه برخاسته و خلق را آگاه ساختند. مع‌هذا می‌توان گفت که نثر و نظم کنونی ایران چنان که از سخنرانی‌ها و مباحث کنگره برمی‌آید، وظایف دیگری در تقابل مردم ایران و جهانیان به عده دارد که باید در آینده انجام دهد. با در نظر گرفتن مراتب فوق:
۱. کنگره آرزومند است که نویسندگان ایران در نظم و نثر، سنت دیرین ادبیات فارسی، یعنی طرفداری از حق و عدالت و مخالفت با ستمگری و زشتی را پیروی نمایند و در آثار خود از آزادی و عدل و دانش و دفع خرافات هواخواهی نموده، پیکار بر ضد اصول و بقایای فاشیزم را موضوع بحث و تراوش فکر خود قرار دهند و به حمایت صلح جهانی و افکار بشردوستی و دموکراسی حقیقی برای ترقی و تعالی ایران کوشش کنند.
۲. کنگره آرزومند است که نویسندگان و شاعران به خلق روی آورند و بدون اینکه افراط روا دارند در جست‌وجوی اسلوب‌ها و سبک‌های جدیدی که ملایم و منطبق با زندگی کنونی باشد برآیند و انتقاد ادبی سالم و علمی را که شرط لازم پیدایش ادبیات بزرگ است، ترویج کنند.
۳. کنگره آرزومند است که مناسبات فرهنگی و ادبی موجود بین ملت ایران و تمام دموکراسی‌های ترقی‌خواه جهان، بالاخص اتحاد شوروی بیش از پیش استوار گشته، به نفع صلح و بشریت توسعه یابد.
۴. کنگره از هیات مدیره انجمن روابط فرهنگی ایران با اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی که انعقاد این کنگره از ابتکارات حسنه آن به شمار می‌رود، سپاسگزار است.
۵. کنگره تاسیس یک کمیسیون و تشکیلات موقتی که بنیاد اتحادیه گویندگان و نویسندگان ایران را پی‌ریزی کند، ضروری می‌داند و اجرای این منظور را هیات رییسه محول می‌نماید.
در این کنگره افراد زیر به عنوان سخنران و مهمان دعوت شدند:
آذراغلی، اعتمادزاده، افراشته، عباس اقبال، جلال آل‌احمد، امینی، دانش بزرگ‌نیا، علی بزرگ‌نیا، ملک‌الشعرا بهار، ذبیح‌الله بهروز، بهمنیار، پژمان بختیاری، ابراهیم پورداوود، تقوی، فریدون توللی، دکتر جرجانی، جلی، جواهری، صادق چوبک، ابوالقاسم حالت، حبیب‌اللهی، مطیع‌الدوله حجازی، حشمت‌زاده، علی‌اصغر حکمت، فروغ حکمت، حمیدی شیرازی، دکتر پرویز ناتل خانلری، زهرا خانلری، دکتر خطیبی، علی‌اکبر دهخدا، رعدی آذرخشی، ژاله، حسین سمیعی ادیب‌السلطنه، فاطمه سیاح، دکتر شایگان، شکوهی، شمس، شهاب فردوسی، شهریار، منوچهر شیبانی، صبحی، صدارت، دکتر صورتگر، طاعتی، طباطبایی، احسان طبری، بزرگ علوی، پرتو علوی، دکتر علی‌آبادی، فرات، فروزانفر، فلسفی، فیاض، میرزا عبدالعظیم‌خان قریب، قهرمان، میرزا محمدخان قزوینی، کریم کشاورز، کمالی، کیا، گرگانی، گلچین، گنابادی، مهکامه محصص، مدرس رضوی، مژده، دکتر محمد معین، معینیان، رهی معیری، موید ثابتی، میلانی، علی ناصحی، سعید نفیسی، نواب صفا، عبدالحسین نوشین، نیما یوشیج، صادق هدایت، جلال‌الدین همایی و حبیب یغمایی.
نخستین کنگره نویسندگان ایران هرچند بعدتر در ادبیات و ایجاد نگاه نو به ادبیات تاثیر زیادی داشت، اما در وجه صنفی با شکست روبرو شد. بند آخر قطعنامه کنگره تاکیدی بود بر تلاش پیگیر برای به وجود آمدن تشکلی فراگیر برای دفاع از نویسندگان. آرزویی که با وجود تشکیل کانون نویسندگان ایران در سال‌های پس از آن هرگز جامۀ عمل نپوشید.