مثنوی معنوی
مثنوی معنوی
(یا: مثنوی مولوی) سرودۀ جلال‌الدین محمد بلخی، منظومه‌ای عرفانی به فارسی. مثنوی در شش دفتر و در حدود ۲۶هزار بیت است. کار تألیف نخستین دفتر در حدود ۶۵۷ق آغاز شد و دفتر ششم با مرگ مولانا ناتمام ماند. مجلدی نیز با نام دفتر هفتم مثنوی به این اثر افزوده‌اند که در مضمون و سبک بیان با شش دفتر دیگر متفاوت و در انتساب آن به مولانا بسیار تردید است. چنان‌که از خود مثنوی و روایات و منابع گوناگون برمی‌آید، حسام‌الدین، نزدیک‌ترین مرید و خلیفۀ وی، از مولانا خواست تا کتابی به شیوۀ حدیقۀ سنایی یا منطق‌الطیر عطار، در بیان رموز شریعت و اسرار طریقت بسراید و مولانا، که خود نیز از پیش‌تر در این اندیشه بوده، همان‌دم هجده بیت آغازین مثنوی را به حسام‌الدین داده است. دفتر نخست مثنوی در ۶۶۰ق به انجام رسید و نظم دفتر دوم دو سال بعد (۶۶۲ق) آغاز شد که سبب این دیرکرد را با رنجوری حسام‌الدین بر اثر بیماری و وفات همسر وی مرتبط دانسته‌اند. اما پس از آن، نظم این اثر، تا پایان دفتر ناتمام ششم، پیوسته ادامه یافت. گویند مولانا در واپسین سال‌های زندگی‌اش شور و حوصله‌ای برای اتمام مثنوی نیافت و این چنین دفتر آخر ناتمام ماند. مولانا در تمام مثنوی قالب قصه را برای تعالیم خویش برگزیده و به شیوۀ کتب قصص کهن حکایتی را در ضمن حکایت دیگر آورده است و با این تنوع در قصه، می‌کوشد تا نظر مخاطب را به ماورای قصه، که سرّ آن است، برکشد. شماری از این حکایات برگرفته از قرآن، قصص انبیا و احوال رسول و صحابه و روایات دربارۀ اولیا و مشایخ و پاره‌ای نیز از کتاب‌های ادبی و آثار نظم و نثر فارسی، چون کلیله‌ودمنه، سندبادنامه و هزار و یک شب و آثار سنایی، عطار و غزالی است. حکایت‌های فراوان مثنوی همگی برای تعلیم و پرورش سالک است و مسائل مربوط به شریعت و حقیقت از دید اهل طریقت مطرح شده‌اند. شرح‌های بسیاری به نظم و نثر فارسی، عربی و ترکی بر تمامی مثنوی یا بخش‌هایی از آن نوشته شده است که برخی از آن‌ها در واقع تأویل مثنوی هستند. جواهر‌الاسرار و زواهرالانوار کمال‌الدین حسین بن حسن خوارزمی کبروی ( ـ۸۴۰/۸۴۵ق)، فاتح‌الابیات اسماعیل اَنْقُرَوی و شرح اسرار ملاهادی سبزواری نمونه‌ای از شرح‌های مثنوی‌اند. ازجمله شرح‌های جدید مثنوی می‌توان از این آثار نام برد: شرح مثنوی معنوی رینولد نیکلسون؛ شرح مثنوی فروزانفر؛ شرح و تفسیر مثنوی علامه محمدتقی جعفری و شرح مثنوی کریم زمانی. کهن‌ترین نسخۀ موجود مثنوی در دنیا، که در قونیه نگهداری می‌شود تنها پنج سال پس از وفات مولانا کتابت شده (۶۷۷ق). مثنوی بارها به‌چاپ رسیده است که چاپ علاء‌الدوله (تهران، ۱۲۹۹ق)، چاپ مجدالادبا (۱۳۰۷ق)، چاپ وقار (بمبئی، ۱۲۷۳ق) و چاپ رینولد الین نیکلسون (لندن، ۱۹۲۵ـ۱۹۳۳) از آن شمارند. چاپ انتقادی و نیز ترجمۀ نیکلسون از مثنوی بارها به‌چاپ رسیده است. ترجمۀ مثنوی به زبان انگلیسی از پرفروش‌ترین کتاب‌ها در سال‌های اخیر در کشورهای غربی به‌ویژه امریکا بوده است.