شفاء
شِفاء
(یا: کتاب‌الشفاء[۱]) تألیف ابن‌سینا[۲]، کتابی به عربی، در حکمت و فلسفه، در ۴۱۲ق. این اثر کلان‌ترین اثر موجود در حکمت نظری و به‌ویژه منطق[۳] به‌شمار می‌رود و مشتمل است بر چهار کتاب: ۱. منطق، شامل نُه فن: مدخل، مقولات، باری‌ارمیناس (عبارت)، قیاس، برهان، جدل، سفسطه، خطابه، شعر. ۲. طبیعیات، شامل هشت فن: سماع طبیعی، سماء و عالم، کون و فساد، آثار علوی، علل اکوان، نفس، نبات، و طبایع حیوان. ۳. ریاضیات (تعلیمیات)، شامل چهار فن: هندسه، مجسطی (هیئت)، حساب، و موسیقی. ۴. الهیات، شامل ده مقاله: تعریف فلسفه و مباحث وجود؛ جوهر و اقسام آن؛ عرض و اقسام آن؛ حدوث و قدم و قوه و فعل؛ امور عامه، علل و غایات؛ وحدت و کثرت؛ شناسایی مبدأ اول؛ صدور کثرات از مبدأ اول؛ و بالاخره اشارۀ اجمالی به مبدأ و معاد، نبوت، پیدایش مدینه و امامت. مشهورترین جزء شفا همان الهیات است. شفا همواره مرجعی فلسفی بوده و بر آن بیش از ۸۰ شرح، حاشیه، تلخیص و ترجمه نگاشته‌اند. مشهورترین شروح بخش الهیات آن: کشف‌الخفاء علامه حلّی، عروةالوثقی علوی عاملی و شرح الهیات ملامهدی نراقی است، از تلخیص‌ها نیز می‌توان عون اخوان‌الصفاء علی فهم کتاب‌الشفا از بهاءالدین اصفهانی (فاضل هندی) و تلخیص منطق شمس‌الدین محمد خسروشاهی را نام برد. از مشهورترین حواشی بخش الهیات شفا: حواشی ملاصدرا، آقاحسین خوانساری، محمدباقر سبزواری؛ بر بخش طبیعیات: حواشی آقاجمال خوانساری و میرزا ابوالحسن جلوه؛ بر بخش منطق: حواشی و شروح میر سید احمد علوی. افزون بر گزارش‌های فوق، کتاب التحصیل بهمنیار، بیان‌الحق بضمان‌الصدق ابوالعباس لوکری و حتی المباحث‌المشرقیة فخر رازی بر پایۀ شفا به رشتۀ تحریر درآمده است. بخش‌هایی از شفا به زبان‌های لاتینی و آلمانی و انگلیسی ترجمه شده است. بخش سماع طبیعی آن را ذکاءالملک فروغی و قسمتی از بخش نفس را اکبر داناسرشت و بخش الهیات آن را سید احمد عریضی درب امامی به فارسی ترجمه کرده‌اند. قسمت طبیعیات و الهیات شفا در تهران ۱۳۰۵ق چاپ سنگی، و تمامی آن زیر نظر ابراهیم مدکور در قاهره، از ۱۹۵۲ به بعد، در چندین مجلد تصحیح و چاپ شده است.