درویش خان
| درویش خان | |
|---|---|
| زادروز |
تهران ۱۲۵۱ش |
| درگذشت | همانجا ۱۳۰۵ش |
| ملیت | ایرانی |
| شغل و تخصص اصلی | نوازنده |
| آثار | مجموعه آثار درویش خان، به کوشش فرامرز پایور و نیز به کوشش ارشد طهماسبی |
| گروه مقاله | موسیقی |
| جوایز و افتخارات | مبتکر فرم «پیش درآمد» و از بسط دهندگان فرم تصنیف؛ دریافت نشان ملی از وزارت فرهنگ، نشان مخصوص هنرمندان از دولت فرانسه و از دست وزیر مختار فرانسه |
درویش‌خان (تهران ۱۲۵۱ـ همانجا ۱۳۰۵ش)
(غلامحسین درویش، معروف به درویش‌خان) نوازندۀ ایرانی تار و سهتار، مدرس، و از اولین بنیادگذاران تجددخواهی در چارچوب اصول موسیقی دستگاهی. ابتدا نت‌خوانی و نوازندگی طبل را در شعبۀ موزیک مدرسۀ دارالفنون فرا گرفت و سپس در محضر دو استاد بزرگ عصر ناصری، میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله، نواختن تار و سهتار را آموخت. به‌سبب ذوق و حساسیت فراوان در نوازندگی، در جوانی به‌شهرت رسید و نوازندۀ مخصوص دربار شعاع‌السلطنه شد. بعد از درگیری و اختلاف با او و پناهنده شدن به سفارت انگلستان، زندگی‌اش را از طریق تدریس خصوصی می‌گذراند و بعدها به انجمن اخوت به ریاست علی‌خان ظهیرالدوله و سپس به جمع آزادی‌خواهان و مشروطه‌طلبان پیوست. درویش و عارف، نخستین موسیقی‌دانان ایرانی بودند که کنسرت به مفهوم امروزی را مطرح کردند و از شعر و موسیقی برای پیشبرد آمال اجتماعی خویش بهره گرفتند. درویش‌خان را مبتکر فُرم «پیش‌درآمد» و از بسط‌دهندگان فرم تصنیف دانسته‌اند. تکنیک فوق‌العاده او در نوازندگی تار و سهتار که دارای جذبه‌های عرفانی و تأثیر بسیار بوده است، باعث شد که جوانان با استعداد آن زمان به محضر او جذب شوند. اضافه‌کردن سیم ششم به تار پنج سیم سابق، استفادۀ سنجیده از برخی نغمه‌ها و حالت‌های موسیقی اروپایی و به کارگیری آن‌ها در چارچوب موسیقی ایرانی، خلاقیت، پیروی از چارچوب ردیف‌های مشقیِ موسیقی، و وفاداری به کلیّت‌های زیباشناختی موسیقی ایرانی، از اختصاصات کار و هنر درویش‌خان بود. گذشته از کنسرت‌ها، درویش‌خان دوبار نیز برای ضبط صفحه گرامافون به خارج از کشور سفر کرد: یک‌بار در حدود ۱۲۹۱ـ۱۲۹۲ش به لندن و همراه با حبیب‌الله سپهسالاری؛ معروف به مشیر همایون شهردار، نوازندۀ پیانو، سید حسین طاهرزاده؛ خوانندۀ آواز، رضا قلی‌خان تجریشی؛ خوانندۀ تصنیف و نوازندۀ تنبک، حسین‌خان هنگ‌آفرین؛ نوازندۀ ویولن، باقرخان رامشگر؛ نوازندۀ کمانچه، اسدالله‌خان اتابکی نوازندۀ تار و سنتور، و اکبرخان هنگ‌آفرین؛ معروف به فلوتی؛ نوازندۀ فلوت، و بار دیگر، در حدود یک سال بعد، با سید حسین طاهرزاده، باقرخان رامشگر، عبدالله‌خان دوامی؛ خوانندۀ تصنیف و نوازندۀ تنبک، و ابوالحسن اقبال آذر؛ ملقب به اقبال‌السلطان، خوانندۀ آواز به تفلیس سفر کردند. بیشتر این صفحات با تار درویش و آواز و سازهای دیگر است و از تک‌نوازی‌های او صفحات اندکی باقی مانده است. درویش‌خان به‌سبب فعالیت‌های هنری و بشردوستانۀ خود «نشان ملی» را از وزارت فرهنگ، و نشان مخصوص هنرمندان را از دولت فرانسه و از دست وزیر مختار فرانسه در تهران دریافت کرد. شاگردان او ازجمله ابوالحسن صبا، مرتضی نی‌داوود، نورعلی برومند، موسی معروفی و سعید هرمزی بعدها از شاخص‌ترین افراد در موسیقی ایران شدند. مجموعه آثار درویش‌خان، یک‌بار به کوشش فرامرز پایور و بار دیگر به‌شکلی کامل‌تر به کوشش ارشد طهماسبی گردآوری و با تار، نواخته و ضبط شده است.