بام و صفی آباد
بام و صفی‌آباد، شهرستان (County) Bam and Safi-abad
واقع در جنوب شرقی استان خراسان شمالی، به مرکزیت شهر صفی‌آباد. مشتمل است بر دو بخشِ مرکزی به مرکزیت شهر صفی‌آباد (شامل دهستان صفی‌آباد و دهستان دهنه شیرین) و بخش بام به مرکزیت روستای بام (شامل دو دهستان بام و ساریگل). به دلیل ایجاد این شهرستان پس از سرشماری سراسری سال 1395ش جمعیت آن به صورت دقیق مشخص نیست. شهرستان بام و صفی‌آباد از شمال و شمال شرقی با شهرستان فاروج، از شمال غربی و غرب با شهرستان اسفراین، از جنوب با شهرستان جوین استان خراسان رضوی، و از جنوب شرقی و شرق با شهرستان خوشاب استان خراسان رضوی محدود شده است.
از لحاظ عارضه‌نگاری بام و صفی‌آباد ناحیه‌ای متشکل از کوهستان‌ها و زمین‌های پست (دشت) با آب و هوای معتدل و خشک است. مهم‌ترین کوهستان این منطقه (با نام شاه جهان)، که بخشی از رشته‌کوه آلاداغ و بینالود است، در جهت شرقی-غربی در شمال شهرستان قرار دارد. مهم‌ترین ارتفاع این کوهستان، قلۀ شاه جهان با ارتفاع ۳۱۵۶متر است. در جنوب قله روستاهای جهان، نوده بام، آغش، بیش‌آباد و بانی واقع شده‌اند. آب کشاورزی مردم شهرستان از طریق دو رودخانۀ موسوم به کال گرماب (بخش مرکزی) و کال ولایت (بخش بام)، چشمه‌ها، و قنات‌ها و آب‌های زیرزمینی (با چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق) تأمین می‌شود. مردم این شهرستان از ترک‌های طایفۀ بغایری، که ریشه‌شان به مغول‌ها می‌رسد، هستند. شغل غالب آنها دامداری و کشاورزی و مهم‌ترین محصولات باغی و زراعی‌شان غلات و حبوبات، زیره، زرشک، پسته و انار است.
برخی از آثار تاریخی شهرستان: آب‌انبار صفی‌آباد، از دورۀ افشاریه، در مرکز شهر صفی‌آباد؛ بقایای کاروانسرای راونیز، از دورۀ تیموریان، در یک کیلومتری شمال شهر صفی‌آباد؛ مقبره بابا قدرت مربوط به دوره صفوی، در روستای بابا قدرت، بخش بام؛ محوطۀ داشخانه، مربوط به سده‌های ۵ تا ۸ق، در یک کیلومتری شمال روستای زالی، بخش بام؛ محوطۀ کهنه بام، مربوط به عصر آهن تا دورۀ قاجار است، در بخش بام.
تاریخچه
با تصویب هیأت وزیران، این شهرستان در اواخر سال 1401ش با انتزاع بخش بام و صفی‌آباد از شهرستان اسفراین ایجاد شده است. محدودۀ شهرستان بام و صفی‌آباد کنونی به انضمام مختصری از جغرافیای پیرامونش با ارغیان که در دورۀ ساسانیان تا سده‌های ابتدایی اسلامی از قصبه‌های تابع نیشابور بوده و بعدتر به عنوان یکی از ولایت‌های آن ذکر شده، مطابقت دارد. از اوائل سدۀ 6ق در کتب مورخین اسلامی به نام دو روستا، بان و راونیر/ راونیز/ راونیج، برمی‌خوریم که در شمار روستاهای مهم ولایت/قصبۀ ارغیان ذکر شده‌اند. نام نخست روستا و دهستان کنونیِ بام بوده و نام دیگر با موقعیت روستای صفی‌آباد مطابقت دارد. ارغیان از دورۀ تیمور و جانشینانش، به دلیل از اهمیت افتادن نیشابور و اعتبار یافتن هرات، تابع این ولایت می‌شود و نامش به جهان و ارغیان تغییر می‌یابد. با مطالعۀ منابع دورۀ صفویه متوجه می‌شویم که نام ولایت ابتدا به جهان ارغیان و در اواخر این دوره و به روشنی از زمان نادرشاه به بام و صفی‌آباد تغییر یافته است. از این منابع چنین برمی‌آید که برخی روستاهای این ولایت چون بسیاری آبادی‌های خراسان بزرگ در دورۀ طولانی حملۀ مغول نابود شده؛ روستای بام بر جای روستای کهن بان و در شروع قدرت گرفتن نادرشاه و جنگ او با ابدالی‌های هرات، روستای صفی‌آباد توسط صفی خان بغایری (از فرمانروایان خراسان و رئیس طایفۀ بغایری) بر جای راونیز کهن بنا شده است. ولایت بام و صفی‌آباد از این پس تا اوائل دورۀ قاجار در حکمرانی سران بغایری بوده و از اواسط حکومت فتحعلی‌شاه شاهزادگان قاجار برای حکمرانی آن انتخاب شده‌اند. در تقسیمات کشوری اواخر حکومت رضاشاه بام و صفی‌آباد به عنوان یکی از بخش‌های شهرستان سبزوار درآمد؛ در خرداد سال 1339ش با تأسیس شهرستان اسفراین به این شهرستان پیوست؛ در سال 1379ش روستای صفی‌آباد به شهر، و در نهایت در اواخر سال 1401ش بخش بام و صفی‌آباد با انتزاع از شهرستان اسفراین به شهرستان ارتقا یافت. اکثر ساکنان کنونی شهرستان بام و صفی‌آباد از طایفۀ ترک بغایری‌اند که ریشه‌شان به مغول‌ها می‌رسد.