احزاب چپ ایران
احزاب چپ ایران
پیش‌گام تشکیل نخستین احزاب چپ ایران انجمن‌هایی بودند که آزادی‌خواهان ایرانی در آستانۀ انقلاب مشروطه در ایران به ویژه در تهران و تبریز ایجاد کردند. کمیتۀ انقلابی‌ِ انجمن مخفی که در ۱۲۸۳ تشکیل شد را می‌توان پیش‌‌قراول احزاب چپ خواند. اعضای این کمیته با همکاری سران جمعیت همت یا سوسیال دموکرات‌های قفقاز در ۱۲۸۴ش حزب اجتماعیون عامیون و سوسیال (دموکرات) را برای ایرانیان قفقاز و سپس خود ایران تشکیل دادند. این حزب در ایران ابتدا در تبریز و پس از آن در تهران و مشهد ایجاد شد. حزب یا فرقۀ اجتماعیون عامیون را که پس از چندی به حزب دموکرات تغییر نام داد، نخستین حزب با گرایش‌های چپ و به طورکلی قدیمی‌ترین حزب در ایران می‌توان خواند. در مجلس اول که پس از پیروزی انقلاب مشروطه در ۱۲۸۵ش تشکیل شد، هنوز فعالیت‌های رسمی حزبی آغاز نشده بود، اما به هنگام تشکیل مجلس دوم، حزب دموکرات همراه با حزب اعتدالی فعالیت داشتند و به‌صورت دو فراکسیون این مجلس و مجلس سوم نوعی نظام پارلمانی دوحزبی در کشور به‌وجود آورده بودند. در ۱۲۹۵ش جمعی از سوسیال دموکرات‌های ایرانی در باکو حزب یا فرقه عدالت را تشکیل دادند. این حزب در ۱۲۹۹ش در کنگره‌ای در انزلی به حزب یا فرقۀ کمونیست ایران (فکا) تغییر نام داد. حزب دموکرات در هنگام فعالیت مجلس چهارم از میان رفته بود و برخی از فعالان آن، در این زمان حزب سوسیالیست را به‌وجود آوردند که در کنار حزب کمونیست تداوم جریان حزبی چپ در کشور محسوب می‌شد. حزب سوسیالیست در مجلس چهارم با چند نماینده در قالب فراکسیون سوسیالیست حضور داشت. با آغاز سلطنت رضاشاه و انتقال قدرت از دودمان قاجار به خاندان پهلوی در ۱۳۰۴ش که در مجلس پنجم به‌تصویب رسید، فعالیت احزاب محدود و سرکوب شد و فعالان حزبی ازجمله نیروهای چپ فعالیت‌های خود را در خارج از کشور ادامه دادند یا به فعالیت‌های مخفی روی آوردند. در همان سال در آلمان فرقۀ جمهوری انقلابی ایران تشکیل شد. گروه اصلی چپ داخل کشور در دورۀ رضاشاه محفل یا گروهی بود که دکتر تقی ارانی و جمعی از همفکران وی تشکیل داده بودند و پس از دستگیری اعضای گروه در ۱۳۱۶ و محاکمه آنان در سال بعد، به گروه ۵۳ نفر معروف شد (← گروه ۵۳ نفر). با استعفای اجباری رضاشاه در ۱۳۲۰ و آغاز دومین دورۀ تحزب در ایران بزرگ‌ترین گروه چپ کشور که سازمان‌‌یافته‌ترین و فعال‌ترین تشکل سیاسی در تاریخ احزاب ایران نیز محسوب می‌شود، با عنوان حزب تودۀ ایران تشکیل شد. برخی از فعالان پیشین احزاب چپ ازجمله سوسیالیست‌ها و کمونیست‌ها در زمرۀ مؤسسان این حزب بودند. رهبری حزب را سلیمان میرزا به‌‌عهده گرفت که دو دهه پیش از آن، رهبری حزب سوسیالیست را برعهده داشت و پیش تر از آن از رهبران حزب دموکرات بود. همچنان که حزب توده را میراث‌دار و تداوم‌بخش جریان حزبی چپ در کشور می‌توان خواند، بیشتر احزاب و گروه‌هایی نیز که با گرایش‌های چپ پس از آن تشکیل شد، به شکلی مرتبط با این حزب یا منشعب از آن بود. برخی از این گروه‌ها همچون حزب توده وابسته یا متمایل به شوروی و برخی همسو با قطب‌های دیگر کمونیستی مانند چین و آلبانی و یا مستقل بودند. بعضی فعالیت سیاسی حزبی علنی و آشکار و بعضی در قالب سازمان‌های چریکی و گروه‌های مسلح فعالیت مخفی و زیرزمینی داشتند. فعالیت این احزاب و گروه‌ها نیز گاه به ایران محدود بود و گاه علاوه‌بر ایران خارج از کشور را نیز دربرمی‌گرفت و در مواردی مشخصاً به خارج از ایران محدود می‌شد. در اوایل دهۀ شصت، فعالیت احزاب و گروه‌های چپ در ایران محدود و بعضاً به خارج از کشور منتقل شد. با فروپاشی شوروی و اردوگاه شرق و زوال اندیشه‌های کمونیستی از دهۀ هفتاد به این‌‌سو گرایش‌های ایدئولوژیک احزاب و گروه‌های چپ ایرانی در خارج از کشور نیز همانند دیگر احزاب سیاسی چپ جهان عمدتاً به سوسیالیسم و سوسیال دموکراسی محدود شد و یا اساساً سمت و سوی فکری و سیاسی دیگری یافت. نیز ← حزب تودۀ ایران؛ سازمان چریک‌های فدائی خلق؛ سازمان_پیکار