حیات بیابانی

حیات بیابانی (desert life)

حيات بياباني

حيات بياباني

حيات بياباني

همۀ گیاهان و جانوران بیابانی ناگزیر به سازگاری با کمی آب و شدیدترین تغییرات دمایی بوده‌اند. بسیاری از آن‌ها موفق شده‌اند که بیابان را زیستگاه خود سازند، و بسیاری هم نمی‌توانند در جای دیگری جز بیابان دوام آورند و به زیست خود ادامه دهند. پوشش گیاهی بیابان نوعاً کوتاه‌قامت است و از یکدیگر با فاصلۀ زیاد قرار گرفته‌اند. گیاهان یا با گریختن از شرایط خشک و یا تحمل این شرایط دوام می‌آورند. گیاهان یک‌ساله از طریق توانایی بذرشان در خواب رفتن و گذراندن دورۀ‌ نهفتگی چندساله، از خشکسالی می‌گریزند؛ رویش و جوانه‌زدن آن‌ها فقط هنگامی آغاز می‌شود که باران کافی در دمای مناسب عوامل بازدارنده را از میان بردارد. در سال‌های نادری که این اتفاق روی می‌دهد، این گیاهان ممکن است به‌سرعت رشد کنند و بوستان‌های پهناور بیابانی را تشکیل دهند. بعد از فصل رویش که گیاهان چندساله برگ‌های خود را از دست می‌دهند، این گیاهان، گرمای خشک را به‌صورت پیاز و غدّۀ زیرزمینی دفع می‌کنند. گیاهان گوشتی آبدار، مانند کاکتوس‌های امریکایی و گل‌های خنجری و فرفیون افریقایی، در این کار موفق‌اند، زیرا از توانایی ذخیره‌سازی آب برخوردارند. ریشه‌های سطحی و گسترده، غالباً با ریشه‌های فرعی خاص، به‌سرعت آب باران را جذب می‌کنند. کاکتوس‌ها نوعاً بی‌برگ و تیغی‌اند و کوتیکول (بشرۀ) ضخیم و مومی و روزنه‌های فرونشستهای دارند که در روز بسته می‌شوند تا آب را در خود نگه دارند. اکثر گیاهان چندساله، برخلاف گیاهان گوشتی آبدار ذخیره‌کنندۀ آب، باید شرایط خشکی را طاقت آورند. بعضی از آن‌ها، برای کاهش‌دادن اتلاف آب از طریق تعریق، مانند درمنه برگ‌هایی ریز دارند یا، مثل گیاه کرئوزوت، برگ‌های مومی دارند. سایر گیاهانی از این دست، مثل اوکوتیلو، ممکن است برگ‌های خود را بریزد یا، مانند بوتۀ شکننده، تمامی شاخه‌هایش بریزد. برگ‌های تیغدار، مویین، و ضخیم، و توانایی تغییر موضع برگ نیز از موارد معمول سازگاری به‌شمار می‌آ‎یند. سامانه‌های گستردۀ ریشۀ گیاهانی چون فراتوفیت‌ها در نواحی وسیعی پخش می‌شوند یا تا اعماق زیادی در زمین فرو می‌روند و آب موجود در زیرِ زمین را جذب می‌کنند. کهور ریشه‌هایی دارد که نُه تا ۳۰ متر در زمین فرو می‌روند تا به آب دست یابند. برخی از گیاهان بیابانی، مانند سِدر کوتاه‌قامت، ممکن است حتی در دوران خشکی از طریق جذب‌کردن شبنم سبز بمانند. گیاهان دیگری هم وجود دارند که درخلال دوران طولانی خشکی غیرفعال می‌شوند؛ برخی گیاهان، مانند بوتۀ کرئوزوت، می‌توانند ازدست‌رفتن قابل ملاحظۀ آب را تحمل کنند. درختانی که فقط در آبرفت‌ها می‌رویند، مانند پاله‌وِرده، از جنس سِرسیدیم، دارای بذر سختی است که به‌منظور جوانه‌زدن باید شکسته شود. تُنداب‌های حامل خاشاک ناشی از طوفان می‌توانند این کار را انجام دهند، در حالی که آب برای رویش آن هم فراهم می‌آید. فاصلۀ زیاد گیاهان، مانند فاصله‌ای که در بوته‌های غالب کرئوزوت صحرای سونوران مشاهده می‌شود، تا حدودی ناشی از موادی است که گیاهان بالغ برای جلوگیری از بذرافشانی این گیاهان تولید می‌کنند و قسمتی هم ناشی از محدودیت منابع آب تلقی می‌شود. بسیاری از جانوران ـ ازجمله حشرات، عنکبوتیان، خزندگان، پرندگان، و پستانداران ـ در بیابان به‌وجود می‌آیند و رشد می‌کنند. بین حیات جانوری و گیاهی رابطۀ متقابل ظریفی برقرار است. گیاهان به‌مثابۀ خوراک، پناهگاه، و حفاظ مورداستفادۀ جانوران قرار می‌گیرند؛ این‌ها نیز به‌نوبۀ خود به گرده‌افشانی گیاهان کمک می‌کنند و بذر آن‌ها را می‌پراکنند. جانوران، مانند گیاهان، شرایط دشوار و خشن بیابانی را یا تحمل می‌کنند یا از آن می‌گریزند. جانوران، برخلاف گیاهان ایستا و بی‌تحرک، به آسانی می‌توانند از شرایط نامساعد بگریزند. اکثر جانوران کوچک از گرمای روز به سوراخ‌ها و نقب‌های خنک زیر زمین می‌گریزند. جانوران نقب‌زیست، تحت تأثیر ساعت‌های زیستی، شب‌هنگام یا بامداد و در تاریک‌روشن شفق، که دما پایین‌تر است، برای شکار و یافتن غذا از سوراخ خود بیرون می‌آیند. حیواناتی که جثه‌شان بزرگ‌تر از آن است که بتوانند در جست‌وجوی سایه در زمین نقب بزنند، و نیز خزندگان، که دمای بدنشان را دمای محیط‌شان کنترل می‌کند، بین آفتاب و سایه جابه‌جا می‌شوند تا خود را خنک نگه دارند. پرندگان، که جز در مورد گونه‌های رنگ باخته‌ترِ اکثر جانوران بیابانی، سازگاری‌های معدودی از خود بروز می‌دهند، می‌توانند تا سطوح بالاتری که خنک است به پرواز درآیند، و ممکن است در فصل‌های سخت‌تر کوچ کنند. جانوران فصلی غالباً با تابستان خوابی با شرایط خشک کنار می‌آیند. به همین ترتیب، تخم حیوانات تخم‌گذار، مانند بذر گیاهان بیابانی، ممکن است نهفته باقی بماند. همین امر به حیواناتی چون دوزیستان و میگوی آب شیرین این امکان باورنکردنی را می‌دهد که در آبگیرهای موقتی بیابان‌ها به‌سر برند. برخی از پستانداران کوچک، از قبیل جوندگان، از طریق دفع فقط ادرار غلیظ و مدفوع خشک و با کاهش تعریق، آب را نگه می‌دارند. دماهای کُشنده موجب می‌شوند که ترشح بزاق، به‌منزلۀ یک اقدام اضطراری خنک‌کننده، بسیار افزایش می‌یابد. موش کانگورویی می‌تواند بدون نوشیدن آب زنده بماند، و آب کافی را از طریق تجزیۀ سوخت‌وسازیِ دانه‌های خشکی که می‌خورد به‌دست آورد. حیواناتی دیگر آب مورد نیاز خود را با خوردن سایر جانوران یا گیاهان آبدارِ گوشتی تأمین می‌کنند. حشرات پوشش مومیِ محافظ و پاهای درازی دارند که آن‌ها را برفراز زمین داغ نگه می‌دارند؛ دفع آن‌ها، مانند دفع جوندگان، تقریباً بدون رطوبت است. مارمولک‌ها، برای کمک به حرکت‌شان روی ریگ‌های نرم دارای پنجه‌هایی حاشیه‌دار شبیه کفش‌های مخصوص برف‌اند. مارها، از قبیل مار زنگی بیابانی، شکلِ‌ حرکتیِ‌ متمایزی دارند. وجود سوراخ‌های خاصی در بینی و دریچه‌های خاصی در گوش آن‌ها را از گرما در امان نگه می‌دارد. شترِ سازگار، دمای ۴۰.۵ درجه‌ای بدن خود را تاب می‌آورد و تازه از آن پس به عرق‌کردن می‌افتد. این حیوان می‌تواند ۳۰ درصد وزن بدنش را ازدست بدهد. و در یک‌بار نوشیدن سریع آب آن وزن را بازیابد. جانوران بیابان‌ها و صحراهای مختلف جهان، درنتیجۀ سازگاری با شرایط مشابه، مشابهت‌های بسیاری با یکدیگر دارند؛ برای ذکر نمونه‌ای از این مشابهت‌ها، از روباه گربه‌سان امریکایی و روباه پرچین صحرای افریقا می‌توان یاد کرد. آدمیان از لحاظ فیزیولوژیک از کمترین سازگاری با حیات بیابانی برخوردارند؛ با این حال آنان خواه به‌منزلۀ چادرنشین، که برای تأمین ذخایر آبی خود به واحه‌ها وابسته بوده‌اند، و خواه به‌عنوان ساکنان دایم، که از طریق ابداع روش‌هایی برای حفظ آب محیط زیست را تغییر داده‌اند، در بیابان‌ها زیسته‌اند. بهره‌گیری از فناوری نوین موجب شده است که کشاورزی آبی (فاریاب) و شهرهایی مجهز به تهویۀ مطبوع به‌وجود آیند که در‌غیر‌این‌صورت قابل سکونت نمی‌بودند. متأسفانه، بهره‌گیری نامعقول از بیابان سبب چرای بی‌رویه و پایین‌رفتن سفره‌های آب شده است؛ آدمی بدون برنامه‌ریزی کافی و مناسب، قطعاً این زیستگاه منحصربه‌فرد را نابود خواهد کرد.

---