رودخانه
رودخانه
فقط ۰.۰۰۰۱ درصد تمامی آب کرۀ زمین در رودخانه‌ها جاری است. در واقع، در هر زمان معیّن مقدار آب موجود در جوّ ده برابر آبی است که در تمامی رودخانه‌های جهان یافت می‌شود. اما، این حقایق صریح، اهمیت رودخانه‌ها را از نظر چرخۀ آب جهان، و اهمیت آن‌ها برای موجودات زندۀ خشکی، ازجمله آدمی، غلط جلوه می‌دهد. رودخانه‌ها بخش بزرگی از سطح خشکی کرۀ زمین را زه‌کشی می‌کنند و توان بازدهی و ظرفیت آبی بسیار بالایی دارند (هر سال بیش از ۴۰هزار کیلومتر مکعب آب در دریا تخلیه می‌کنند). رودخانه‌ها از این حیث که جریان آبی قدرتمند و یک طرفه، و سراشیب بر آن حاکم است، زیستگاه‌هایی نامتعارفند. این جریان مواد را می‌ساید، منتقل می‌کند و سرانجام رسوب می‌دهد (رودخانه‌های جهان هر سال ۱۵ تا ۲۰میلیارد تن رسوب و نهشت به دریا حمل می‌کنند). تلاطم و برکشند (مَد) نیز مستقیم و غیرمستقیم بر حیات اکثر موجودات زندۀ رودخانه تأثیر می‌گذارد. زیستگاه‌های آب شیرین نسبت به دریا مکان‌های انعطاف‌ناپذیرتری به‌شمار می‌روند. این زیستگاه‌ها عمدتاً به‌علت ابعاد نسبتاً کوچکشان دستخوش نوسان‌های دمایی دامنه‌دارند، زیستگاه‌هایشان غالباً از لحاظ فیزیکی از یکدیگر مجزایند و ممکن است خشک شوند یا یخ بزنند. موجودات زنده‌ای هم که در آن‌جا زندگی می‌کنند باید بتوانند از عهدۀ حفظ و نگهداری موازنۀ نمک در بدن خود برآیند. متخصصان اکولوژی، برای درک کامل اکولوژی رودخانه باید حوزۀ آبریز آن را مطالعه کنند. از این حوزه است که رودخانه آب، مواد شیمیایی، و مواد مغذی خود را به‌دست می‌آورد. مثلاً، در رودخانه‌های کوچک جاری در جنگل‌های نواحی معتدل، گیاهان فتوسنتزی اندکی می‌توانند در سایۀ درختانی رشد کنند که در مسیر رودخانه روییده‌اند. بنابراین، چنین گیاهانی به برگ‌های خشکیده‌ای وابسته‌اند که از درختان یادشده فرو می‌افتند تا مواد مغذی این سیستم را تأمین کنند. این درختان از این حیث نیز مهم‌اند که مقدار آب ورودی به رودخانه را کاهش می‌دهند و علت افزایش آشکار سیلاب پس از جنگل‌تراشی نیز همین امر است. اجتماعات زیستی پایاب، به‌علت جریان آب و مواد مغذی به رویدادهایی که در جریان بالادست پیش می‌آیند، بسیار وابسته‌اند، این امر این نگرش را تقویت می‌کند که حوزۀ آبریز کلید فهم اکولوژی رودخانه است.
| نام | طول(km) | سرچشمه | مصب | موقعیت |
|---|---|---|---|---|
| آبِ سیروان (شیروان) | 100 | جنوب غربی سنندج | رود دجله | كردستان |
| آجی‌چای)تلخه‌رود( | 268 | كوه‌های سبلان | دریاچه ارومیه | آذربایجان شرقی |
| آق‌چای | 137 | كوه‌های مرزی ایران و تركیه | رود قتورچای | آذربایجان غربی |
| اترك | 535 | كوه‌های هزارمسجد در قوچان | دریای خزر | خراسان شمالی و گلستان |
| ارس | 910 | كوه‌های تركیه | دریای خزر | مرز شمال غربی ایران |
| بابل | 83 | جنوب بابل | دریای خزر | مازندران |
| بمپور | 275 | كوه تنكان | هامون جزموریان | سیستان و بلوچستان |
| تجن | 140 | شرق جنوبی ساری | دریای خزر | مازندران |
| جاجرود | 140 | شمال شرقی تهران | دریاچه نمك قم | تهران |
| جراحی | 438 | ارتفاعات غرب شمالی یاسوج | خلیج فارس | خوزستان و كهگیلویه و بویراحمد |
| چالوس | 72 | كوه‌های تخت سلیمان و كندوان | دریای خزر | مازندران |
| دالكی | 170 | كوه‌های غربی شیراز | خلیج فارس | فارس و بوشهر |
| دِز | 515 | سربند اراك | رود كارون | لرستان و خوزستان |
| زاینده‌رود | 405 | جنوب غربی داران | باتلاق گاوخونی | اصفهان |
| زرینه‌رود | 302 | كوه‌های شمال غربی سنندج | دریاچه ارومیه | كردستان و آذربایجان غربی |
| سفیدرود | 765 | شمال غربی سنندج | دریای خزر | شمال ایران |
| سیمینه‌رود | 173 | ارتفاعات جنوب مهاباد | دریاچه ارومیه | آذربایجان غربی |
| شاهرود | 205 | كوه‌های طالقان | سفیدرود | تهران، قزوین، گیلان |
| قتورچای | 200 | جنوب غربی خوی)در خاک ترکیه( | ارس | آذربایجان غربی |
| قره‌چای | 540 | ارتفاعات شازند در اراك | دریاچه نمك قم | همدان، مركزی، قم |
| قره‌سو | 255 | ارتفاعات شرق اردبیل | ارس | آذربایجان شرقی و اردبیل |
| قمرود | 288 | كوه‌های غرب خوانسار | دریاچه نمك قم | مركز ایران |
| كارون | 890 | غرب شمالی شهرکرد | خلیج فارس | جنوب غربی ایران |
| كر | 280 | كوه‌های جنوب شرقی اقلید | دریاچه بختگان | فارس |
| كرج | 245 | شمال شرقی كرج | دریاچه نمك قم | تهران و قم |
| كرخه | 755 | جنوب شرقی كرمانشاه | هورالعظیم | غرب ایران |
| كشف‌رود | 300 | جنوب غربی قوچان | هریرود | خراسان رضوی |
| كُل | 360 | ارتفاعات شمال داراب | تنگه هرمز | فارس و هرمزگان |
| گرگان | 253 | ارتفاعات شرق شمالی گنبد كاووس | دریای خزر | گلستان |
| مُند | 685 | ارتفاعات غرب شمالی شیراز | خلیج فارس | فارس و بوشهر |
| میناب | 158 | ارتفاعات جنوب كهنوج | تنگه هرمز | كرمان و هرمزگان |
| نازلوچای | 95 | ارتفاعات غرب ارومیه | دریاچه ارومیه | آذربایجان غربی |
| هراز | 185 | ارتفاعات جنوب غربی نوشهر و ارتفاعات جنوب غربی آمل | دریاچه خزر | مازندران |
| هلیل‌رود | 387 | ارتفاعات شمال غربی جیرفت | هامون جزموریان | كرمان |
| ردیف | نام | طول تقریبی (كیلومتر) | سرچشمه | مصب | عنوان لاتین |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | آكا | 1500 | مركز روسیه | رود ولگا | Oka |
| 2 | آمازون | 6516 | دریاچه گلاسیه‌نده ـ پرو | اقیانوس اطلس | Amazon |
| 3 | آمودریا | 2540 | فلات پامیر در افغانستان | دریاچه اورال | Amu-Darya |
| 4 | آمور | 4400 | كوه‌های شینگان (شمال چین) | دریاچه اُختسك | Amur |
| 5 | اِبرو | 935 | كوه‌های كانتابریایی (اسپانیا) | دریای مدیترانه | Ebro |
| 6 | اُرانژ | 2100 | كوه‌های مالوتی (لسوتو) | اقیانوس اطلس | Orange |
| 7 | الب | 1166 | شمال جمهوری چك | دریای شمال | Elbe |
| 8 | اوب (اُب) | 3380 | كوه‌های آلتای (روسیه) | اقیانوس شمالگان | Ob |
| 9 | اودر (اودرا) | 885 | شمال شرقی جمهوری چك | دریای بالتیك | Oder(odra) |
| 10 | اورال | 2428 | جنوب كوه‌های اورال | دریای خزر | Ural |
| 11 | اورینوكو | 2400 | جنوب ونزوئلا | اقیانوس اطلس | Orinoco |
| 12 | ایرتیش | 4248 | غرب كوه‌های آلتای (چین) | رود اوب | Irtysh |
| 13 | براهماپوترا | 2900 | كوه‌های هیمالیا (جنوب تبت) | خلیج بنگال | Brahmaputra |
| 14 | پاراگوئه | 2300 | جنوب برزیل | رود پارانا | Paraguay |
| 15 | پو | 668 | كوه‌های آلپ | دریای آدریاتیك | Po |
| 16 | پیلكومایو | 1280 | كوه‌های آند (غرب بولیوی) | رود پاراگوئه | Pilcomāyo |
| 17 | تمز (تیمز) | 338 | تپه‌های كاتسولد | دریای شمال | Thames |
| 18 | دارلینگ | 2736 | كوه‌های شرق استرالیا | رود ماری | Darling |
| 19 | دانوب | 2858 | كوه‌های جنگل سیاه (آلمان) | دریای سیاه | Danube |
| 20 | دجله | 1900 | كوه‌های توروس (تركیه) | خلیج فارس | ـــ |
| 21 | دنیپر | 2250 | ناحیه اسمولنسك (روسیه) | دریای سیاه | Dnieper |
| 22 | دون | 1870 | جنوب شرقی تولا (روسیه) | دریای آزوف | Don |
| 23 | راین | 1320 | جنوب شرقی سوئیس | دریای شمال | Rhine |
| 24 | رود زرد (هوانگ‌هه) | 5464 | استان چینگ‌های (چین) | دریای زرد | Hwang Hi |
| 25 | رون | 810 | جنوب سوئیس | خلیج لیون | Rhone |
| 26 | ریو دو لا پلاتا | 275 | كوه‌های آند (غرب امریكای جنوبی) | اقیانوس اطلس | Rio de la Plata |
| 27 | زامبزی | 2650 | شمال غربی زامبیا | اقیانوس هند | Zambezi |
| 28 | زاینده‌رود | 405 | جنوب غربی داران | باتلاق گاوخونی | ـــ |
| 29 | سائوفرانسیسكو | 3200 | كوه‌های شرق برزیل | اقیانوس اطلس | Sāofrancisco |
| 30 | سالادو | 1770 | كوه‌های آند (شمال آرژانتین) | رود پارانا | Salado |
| 31 | سالوین | 2800 | شرق تبت | دریای آندامان | Salween |
| 32 | سفیدرود | 765 | شمال غربی سنندج | دریای خزر | ـــ |
| 33 | سِن | 774 | كوه‌های مركزی فرانسه | دریای مانش | Seine |
| 34 | سنت لارنس | 1200 | شمال شرقی دریاچه اونتاریو | خلیج سنت لارنس | Saint Lawrence |
| 35 | سند (ایندوس) | 3180 | تبت | دریای عرب | Sind (Indus) |
| 36 | سیردریا | 2212 | فلات پامیر | دریاچه آرال | ـــ |
| 37 | فرات | 3600 | شبه‌جزیرة آناتولی (تركیه) | خلیج فارس | ـــ |
| 38 | كارون | 890 | غرب شمالی شهركرد | خلیج فارس | ـــ |
| 39 | كرخه | 755 | جنوب شرقی كرمانشاه | هورالعظیم | ـــ |
| 40 | كلرادو | 2333 | كوه‌های راكی | خلیج كالیفرنیا | Colorado |
| 41 | كنگو (زئیر) | 4500 | دریاچه تاگانیكا (افریقا) | اقیانوس اطلس | Congo |
| 42 | كولیما | 2129 | كوه‌های كولیما (روسیه) | دریای سیبری شرقی (اقیانوس شمالگان) | Kolyma |
| 43 | گنگ | 2510 | شرق كوه‌های هیمالیا | خلیج بنگال | Ganges |
| 44 | لِنا | 4400 | كوه‌های بایكال | دریای لاپتف | Lena |
| 45 | لوآر | 1020 | شمال شرقی فرانسه | خلیج بیسكی | Loire |
| 46 | مادیرا | 3250 | فلات شمالی بولیوی | رود آمازون | Madeira |
| 47 | مكنزی | 1075 | دریاچة گریت اسلیو | دریای بوفورت | Mackenzie |
| 48 | مكونگ | 4200 | فلات تبت | دریای چین جنوبی | Mekong |
| 49 | میسی‌سیپی | 6020 | شمال ایالت مینه‌سوتا (امریكا) | خلیج مكزیك | Mississippi |
| 50 | نیجر | 4185 | فلات فوتاجالون (غرب افریقا) | خلیج گینه | Niger |
| 51 | نیل | 6695 | دریاچه ویكتوریا | دریای مدیترانه | Nile |
| 52 | ولگا | 3685 | فلات والدای (روسیه) | دریای خزر | Volga |
| 53 | یانگ‌تسه | 6300 | دامنه‌های هیمالیا در تبت | دریای چین شرقی | Yangtze |
| 54 | ینی‌سی | 4100 | ناحیة تووا | دریای شمالگان | Yenisey |
| 55 | یوكون | 3185 | سرزمین یوكن و آلاسكا | دریای برینگ | Yukon |