ماهور
ماهور
نام یکی از دستگاه‌های موسیقی ایران. و نیز یکی از الحان موسیقی ایرانی که با همین نام با فواصل مشابه جزو دوره‌های ملایم در شرح ادوار صفی‌الدین یافت می‌شود که گویای قدمت آن است. گام ماهور، منظور از گام دوری از نت‌ها در فاصله یک اکتاو یا یک‌چهارم یا پنجمِ. درست است که روی برخی درجات آن مقام یا گوشه خاصی بنا می‌شود و با مفهوم اروپایی گام متفاوت است، اما از لحاظ فواصل شبیه گام ماژور در موسیقی اروپایی است. یعنی فواصل بین درجه‌های مختلف یا نت‌ها همان است که در گام ماژور مشاهده می‌شود و مشابه فواصل گام «ایونیّن» از گام‌های کلیسایی است. از لحاظ حالت ماهور برای بیان انواع حالت‌ها مانند، حماسی، احساس شادی، شجاعت، امیدواری، پیشرفت و نظیر آن بسیار مناسب است. علینقی وزیری در ص ۶۹ بخش دوم کتاب موسیقی نظری نوشته است: «... از این‌رو می‌توان گفت تمام موسیقی دیاتونیک و کروماتیک را که امروز در عالم معمول و به‌عنوان موسیقی بین‌المللی می‌نامیم، در دستگاه ماهور می‌توان اجرا نمود ...». فواصل نت‌ها از یکدیگر در ماهور و در یک گام یا دوری از نت‌ها در فاصلۀ اکتاو از مایۀ do چنین است: دومِ بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ کوچک ـ دومِ بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ کوچک. در ردیف موسی معروفی برای ماهور ۵۸ گوشه، در ردیف میرزا عبدالله به روایت برومند برای ماهور ۴۴ گوشه و در ردیف آوازی محمود کریمی برای ماهور بیست گوشه ذکر شده است. بدیهی است که تعداد گوشه‌های ردیف‌سازی بیشتر از آوازی است. افزون‌براین، در ردیف معروفی برخی گوشه‌ها تکراری است؛ مثلاً راک هندی قِسم دیگر یا راک کشمیر قسم دیگر یا زیرافکند دوبار آورده شده و نیز ردیف آوازی فاقد چهار مضراب یا رِنگ است. اگر دُوری از نت‌ها را در فاصلۀ اکتاو برای دستگاه ماهور در نظر بگیریم، روی اغلب درجه‌های آن یک مقام خاص بنا می‌شود. این مقام‌ها در گذشته جداگانه، و به‌منزلۀ آهنگ‌های مجزا از یکدیگر نواخته می‌شدند ولی از حدود ۱۰۰ یا ۱۵۰ سال پیش که موسیقی ایرانی دستگاهی و ردیفی شد، مجموعه‌هایی مرتب شد که در آن برخی مقام‌ها با نظم خاصی کنار هم چیده شده بودند و با نظم خاصی کل مجموعه به هم پیوند داده شده بود و هر کدام را به اسم مشخصی نامیدند، که ماهور یکی از آن‌هاست. حال اگر گام یا دور ماهور را از پایۀ نتِ do در نظر بگیریم شاهد درآمد نت do است. گوشۀ داد و گشایش شاهدش درجۀ دوم یا نُت Re است. روی درجۀ سوم یا نت Mi گوشه‌ای بنا نمی‌شود. درجۀ چهارم یا نت فا شاهد گوشه‌های ابول، حصار، و ماهور صغیر است. درجۀ پنجم یا نت Sol شاهد گوشۀ دلکش و شِکَسته، درجۀ ششم یا نت La شاهد خاوران و نیشابورک و درجه هشتم یا نت do شاهد عراق و راک است. روی درجۀ هفتم گوشه‌ای بنا نمی‌شود. در انتهای هر کدام از گوشه‌ها طرح ملودیکی خاصی نواخته می‌شود که فرود نام دارد و در حقیقت جملۀ پایانی و بازگشت به درآمد ماهور است. مثلاً در انتهای دلکش، راک، عراق یا شکسته، با اجرای فرود به ماهور آهنگ را ختم می‌کنند. در ردیف میرزا عبدالله، طرح ملودیک فرود حالتی پایین‌رونده دارد. در ردیف موسی معروفی، طرح ملودیکی فرود حالتی بالا رونده دارد و در برخی اجراها از تلفیق هر دو حالت برای فرود استفاده می‌کنند. اسامی گوشه‌های ماهور عبارت‌اند از مقدمه، کوراوغلی، برداشت، کرشمه، درآمد، آواز، گشایش، داد، خسروانی، دلکش، چهارمضراب، حاجی حسنی، خوارزمی، خاوران، دوتایکی، طرب‌انگیز، نیشابورک، طوسی، نصیرخانی، چهارپاره، آذربایجانی، فِیلی، زیرافکند، ماهور صغیر، ابول، حصار ماهور، زنگوله، نغمه، نیریز، شکسته، نهیب، سروش، عراق، مُحَیِّر، آشور، بسته‌نگار، اصفهانک، حَزین، راک، صفیر راک، راک هندی، نغمه راک، راک کشمیر، راک عبدالله، مثنوی، ساقی‌نامه، صوفی‌نامه، کُشته، حَربی، و شهرآشوب. که از این میان گوشه‌هایی مانند حزین، زنگوله، حاجی حسنی، بسته‌نگار، و چهارپاره در آوازها و دستگاه‌های دیگر نیز اجرا می‌شوند. این گوشه‌ها طرح ملودیک معیّنی دارند که در همه‌جا می‌توان استفاده کرد و در هر آواز حالت آن را به خود می‌گیرد. گوشه‌های بزرگ مثل عراق، راک، شکسته، و دلکش، هرکدام شخصیت جداگانه دارند و برخی را در آوازها یا دستگاه‌های دیگر با همین حالت می‌توان اجرا کرد. برخی آهنگ‌های معروف که در دستگاه ماهور ساخته شده‌اند عبارت‌اند از بندباز اثر علینقی وزیری؛ مرغ سحر اثر مرتضی نی داود؛ خریدار تو اثر استاد وزیری با صدای بنان؛ نگاه اثر کیوان ساکت؛ و چهارمضراب ماهور اثر صبا.