هفتاد و دو ملت
هفتاد و دو ملّت
رساله‌ای به فارسی در علم کلام، نوشتۀ میرزا آقاخان کرمانی. این کتاب مقدمه‌ای بر حکمت نظری اوست و بر پایۀ مقالۀ قهوه‌خانۀ سورات، اثر برناردن دو سن پیِر فرانسوی پرداخته شده است. میرزا آقاخان این مقاله را بسط داده و از مجموع سخنان استاد حکمتش، میرزا جواد شیرازی، و عقاید خود، این رساله را گرد آورده است. موضوع آن گفت‌وگویی است میان پیروان آیین‌های مختلف در قهوه‌خانۀ بندر سورات سرزمین مذهب‌پرور هند. سخن اصلی او، اثبات وحدت همۀ ادیان و تخطئۀ ستیزه‌های مذهبی و دعوت مردم به مدارا و شکیبایی است. مطالب عمده‌ای که میرزا آقاخان بر اصل مقاله افزوده از این قرار است: تقریرات فقیه نجفی، سخنان عالم شیخی، گفتار صوفی نعمت‌اللهی، ادعاهای مبلّغ بابی، و از همه حکیمانه‌تر اندیشه‌های حکیم شیرازی است که پیرو عقل است و منادی مدارای دینی و خدمت به جامعه انسانی. شخصیت میرزا آقاخان در بیانات حکیم شیرازی متجلی است. رسالۀ هفتادودو ملت، نخستین‌بار به کوشش میرزا محمدخان بهادر منتشر شد (برلین، ۱۳۴۳ق).