وکیل، مجموعه بنا
| حمّام وکیل | |
|---|---|
| نام فارسی | حمّام وکیل |
| کشور | ایران |
| کاربری | حمام - اکنون: چایخانۀ سنّتی |
| مشخصات معماری | دارای دو بخش اصلی سربینه و گرمخانه |
| زمان ساخت | دورۀ قاجار |
| سازنده | محمد اسماعیل‌خان نوری وکیل‌الملک |
وَکیل، مجموعه بنا
بخشی از ساخته‌های کریم‌خان زند. بازار وکیل در شرق میدان شهرداری است. از دروازۀ اصفهان آغاز و به اردو بازار ختم می‌شود. از چهار بازار شمالی ـ جنوبی و شرقی ـ غربی تشکیل شده که در محل تقاطع آن‌ها یک چهار سوق هشت‌ضلعی با گنبدی مرتفع و بزرگ وجود دارد. یک راستۀ بازار تا چهارسوق چهل‌ویک طاق و راسته دیگر از چهارسوق تا دروازۀ اصفهان سی‌وسه تاق داشت. در گذشته وسط چهارسوق یک حوض مرمری بود که با بالاآوردن کف بازار ازبین رفته است. از‌جمله قسمت‌های بازار وکیل، بازار علاقه‌بندان، بازار ترکش‌دوزها، بازار شیشه‌گرها، سراهای متعدد، گمرک و ضرابخانه بوده است. گنبدی خوش‌طرح به ارتفاع یازده متر دارد. بالای هر حجره یک پنجرۀ نورگیر و جلو هریک سکوی سنگی برای عرضه کالاها نصب شده که با نقش ترنج تزیین شده‌اند. در دوره قاجار دو بازار مسگرها و اردو بازار در کنار بازار وکیل ساخته شد. با امتداد دادن خیابان زند در دورۀ رضاشاه پهلوی، بازار وکیل به دو قسمت شد و تعدادی از طاق‌ها و مغازه‌های آن ازبین رفت. با وجود توسعۀ مراکز تجاری شیراز، هنوز بزرگ‌ترین مرکز خرید و فروش و توزیع این شهر است. مسجد‌جامع در حدِ فاصل باغ نظر و بازار وکیل قرار دارد. (← مسجد وکیل، شیراز) مدرسۀ وکیل یا مدرسۀ آقا باباخان در جنوب مسجد جامع وکیل است. بنای آن در دورۀ کریم‌خان زند همراه با مجموعه بناهای او آغاز شده و در دهۀ ۱۲۴۰ق و دورۀ قاجار به‌وسیلۀ آقا باباخان فراش‌باشیِ حاکم فارس به‌اتمام رسیده است. سردر آن از یک ارسی و چهار اتاق گوشوار کاشی‌کاری شده تشکیل شده است. حجره‌های مدرسه در اضلاع چهارگانه آن قرار دارند. حیاط آن حوض بزرگی دارد. سیاحان اروپایی کاشی‌کاری‌های آن را ستوده‌اند. به آن مدرسۀ سردار هم می‌گفته‌اند. حمام وکیل در غرب مسجد جامع و حمامی عمومی است. بنایی چهارگوش دارد که سردر کاشی‌کاری آن در دورۀ قاجار ساخته شده است. هشتی ورودی آن گچ‌بری شده و بالای آن نورگیر زیبا و مشبک قبه‌ای‌شکل نصب شده است که روزنه‌هایی دایره‌ای‌شکل از سفال سبز و شیشه‌های گرد دارد. رخت‌کن یا سربینه وسیع حمام یک هشت‌ضلعی با هشت ستون مرمر مارپیچی و کف مرمر است که چهار حوض مثلثی‌شکل در چهارگوشۀ آن و یک حوض هشت‌ضلعی سنگی فواره‌دار در وسط آن به‌چشم می‌خورد. دورتادور حوض وسط یک هشت‌ضلعی دیگر ساخته شده که ۶۰ سانتی‌متر از سربینه پایین‌تر است. ازارۀ سربینه تا ۱.۵ متر از سنگ مرمر ساخته شد و نورگیرهایی شبیه به نورگیرهای هشتی حمام دارد. دیوارها و سقف آن با طرح‌های اسلیمی و گل و مرغ گچ‌بری شده است که در دورۀ قاجار بخشی از آن‌ها تغییر یافته است. در دورۀ پهلوی از سربینه به‌عنوان زورخانه استفاده می‌شد. راهرویی سربینه را به قسمت‌های دیگر متصل کرده که با نقش‌های خاص دورۀ زندیان تزیین شده است. در گرمخانه حمام دو شاه‌نشین با سه خزینه یا حوض سنگی باقی است که مخصوص استحمام اعیان و اشراف بوده است. دو شاه‌نشین دیگر آن ازبین رفته است. در جنوب شرقی و جنوب غربی خزینه‌ها مکان‌هایی به نام خلوتگاه بوده است که ازارۀ مرمری و دیوارهای گچ‌بری شده داشتند. در جنوب حمام آب‌انبار مجموعه باقی است.